Divhazwakale
Vhathu vhe vha tou thoma u dzula Lesotho hu nga vha hu vhathu vha vha San, vhe vha do sia zwa vhufa havho zwa u ola kha dzi mbondo dza mabako.
Vhathu vha u thoma vhe vha vha vha tshi amba Bantu ho vha hu zwigwada zwiraru zwa Nguni, Phatla, Polane na Phuthi, vhe vha do pfuka nga Drakensberg vha tshi khou bva devhula nga magabelo mararu vha ya vha dzula fhethu hune havha uri ho dzika ha mulamboni wa Mohokare (Caledon).
Tsini na u fhela ha Centuary ya vhu 17, ha kona u tevhela khosi ya maSotho, vha Peli, Phuthing, Sia na Tlokoa vha tshi khou bva kha vhupo ha North-west. Nga murahu havho ho di da zwinwe zwigwada zwa maSotho, ho kateliwa na Koena, Fokeng na Taung. Mathomoni a Centuary ya vhu 19 musi Shaka atshi engedza muvhuso wawe wa maZulu, ho vha na u takuwa ha dzi khakhathi na usa dzulisea kha shango.
Vhathu vha maSotho vhe vha vha vha dzi thavhani na vhanwe vhe vha vha vha hune havha uri ho adza hune namusi ha vhidziwa upfi Lesotho (Basutoland nga tshifhinga tsha dzi mmbi) na kha zwipida zwa devhula ha hune namusi ha vhidziwa upfi Free State vho vha vho kwamea navho.
Nndwa ho swika he ya tou vha zwithu zwine zwa vha uri zwo doweleya,vhuhosi vhu tshi kho kwashea ha dzhena na ndala, masimu atshi khou tshinyadziwa, vhathu vhane vha vha vho dada ho do divhadziwa uri vho ita zwa u dzhia mashango a vhanwe.
Ifa la vho- Moshoeshoe
Vho-Moshoeshoe, khosi ya vha Koena, vha shumisa ndila ya tshisole na zwikili zwa polotiki kha u kunda maswina avho. Vha vha na vhathu vhanzhi vhane vha vha vha tevheli vhavho, vhothe vhanwe vha tshi khou bva kha vhangane vhavho vho kundiwaho nav hane vha khou shavha u tshinyadziwa, vhe vha do vha vhatevheli vha fulufhedzeaho na mirado yo fhelelaho ya u hulisa vhuhosi havho ndi zwe zwa do fhedza zwi khou vha zwone zwo itaho Lesotho.
Vho -Moshoeshoe vho vha vha na dzindila dzavho dzine vha dzi kona kha u bvisa vhathu vhavho fhethu hune ha vha dzi thavhani vha vhaisa hune vha do vha vha khagala vha tshi khou kona u dilwela, na u kona u imela u thomiwa nndwani dze dza vha dzi tshi kha honovho vhupo.
Vho thoma nga u shumisa thavha ine ya vhidziwa upfi Butha Buthe hune havha tsini na dorobo ya henelo dzina. Nga murahu vha kona uya kha thavha ine ya vha khulwane Thaba Bosiu, devhula ha Maseru. Huna hezwi zwothe zwa maanda, u gudisa vhathu vhawe uvha mmbi ine ya sa khethekanywe, vha tshi rwa vhothe vhane vha lingedza ulwa na vhurereli.
Nga 1831 vho vha murangaphanda ane asa kundiwe wa lushaka luswa lwa vhathu vha Basotho kha vhupo hune ho no hula hune ha vha mukanoni wa Lesotho wa namusi. Vha Rolong dubo lwa West, vha Taung dubo lwa vhukovhela na vha Tlokoa dubo lwa east na thuthuwedzo ya khosi Moshoeshoe o tou diimisa nga ene mune.
Vho-Moshoeshoe vho vha vha na tshedza, murangaphanda ane avha na mveledziso ane adzhiiwa sa murangaphanda muhulwane vhukuma Afrika. Nga kha vhutali, u kondelela na uvha na ndila dza u kona u tutuwedza, vha vha na zwithu zwa ndeme nga ha mvelo na zwa polotiki kha vhathu vhothe vhe vha vha vho vha rangaphanda. Vho tendela u dzulisana nga mulandu wa u tenda vhathu vha Basotho vha tshiita zwithu zwavho zwa mvelo vha si khou zwi tshinyadza.
Ubva mathomoni a centuary ya vhu 19 vharengi, vhazwimi na mavhuru vho vha vha tshi fhira nga vhukati ha pfumo la Moshoeshoe vha tshi khou tutuwedza zwo vha zwi tshi vha zwi tshi khou engedza mbalo.
Vha zwivhona musi mbalo ya dzi colonist i tshi khou hula, uri hu nga kha di takuwa dzi khakhathi. Vha zwi humbula uri huna thodea ya vhathu vhavho uri vha gude pfunzo ya tshi zwino uri vha kone u kunda kha shango liswa, vharumela vhanwe vha vhana vhavho tshikoloni Cape Town, vha ramba vhafunzi vha kereke ya Paris Evangelical Missionary Society uri vhade vha tumbule tshivhidzo Basutoland, na Messrs Arbousset, Casalis na Gosselin vha dzula Morija, tsini na Thaba Bosiu, nga nwedzi wa Fulwi1833.
Musi mbalo i tshi khou enegedzea ya mavhuru vha thoma u tumbula mabulasi kha mavu ane avha uri ndi matete a Mojokare, ha thoma uvha na mutsiko kha shango. Ha vho thoma uvha na dzi nndwa dza zwa polotiki vhukati ha mavhuru na Basotho.
Mbonalo ya Tshitshavha
Vho-Moshoeshoe vho ya vha toda thuso kha 'great white queen wa English', mutanuni Vho-Victoria, vha tshi khou toda u tsireledziwa kha mavhuru.
Hezwi vho do zwi wana nga 1848, ha mbo di vhewa British Resident Commissioner henefho vhukati havho. Nga murahu ha minwaha ya rathi zwa mbo di humiselwa murahu musi vhathu vha Basutoland vho no tangana na mmbi ya Cape Colony Moshoeshoe, vho diniwa nga u tshuwiswa nga mavhuru, vha dovha vha toda u tsireledziwa nga vha British.
Nga 1868 Basutolandha mbo di vha fhethu ha vha British, nahone Basotho bahaMoshoeshoe (vhathu vha khosi Moshoeshoe) vha vha fhasi ha vha British. Nga 1870 khosi ya Basotho ine yo vha yo no kalaha ya mbo di lovha, vho lovhela kha zwanda zwa u divha uri vhathu vhavho vha zwandani zwa mutanuni.
Zwe vha vha vho di vhudza zwone nga ha vhathu vha Basotho vho tuwa vho no vhasia khakhathini. Nga u sikiwa ha mvelelo ntswa, vho vha vho fha Basotho u kona u di divha, na maanda a u kona u ima kha maswina avho. Naho nga tshinwe tshifhinga vho vha vha tshi di thaselwa nga ma Zulu, Matabele, Mavhuru na Briton vho vha vha sa kundiwi nndwani.
Nga murahu ha lufu lwavho,vhana vhavho vho isa phanda na u ita uri tshitshavha tshifarane. U swika na namusi, huna vhalaifa kha tshidulo tsha vhuhosi, huna mahosi kha zwipida zwinzhi zwa Lesotho na mashango a tsini u fana na Matatiele Eastern Cape. Ane avha hone zwino ndi Letsie Ill ane o vhewa vhuhosini nga 1997.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe