Tshigwada tsha Dominion
Hu humbuliwa uri tshigwada tsha vhathu vhano swika 3.07 billion minwahani yo fhelaho, kha vhupo ha rift valley ho sikiwaho musi shango ḽi tshi thoma u vulea ḽa tatamuwa. Hoyu mutsiko wa mbo ḓi dalelwa nga zwithu zwa mvelo. Dzinwe dzi ḽeyara dza tshigwada tsha Dominion vha wana musuku, une unga vha wo gwiwa hu tshi khou nyadziwa.Ahuna zwithu zwinzhi zwine zwa ḓivhea nga vha tshigwada tsha Dominion, sa vhunga hezwi zwithu zwoṱhe zwo itea kale vhukuma nahone ahuna vho tshithu tshine tsha khou tou farea ngavho. Sa tsumbo kha vhupo ha Vredefort, sa tsumbo, tshigwada tsha Dominion tshi khethululwa nga ḽeyara yo sekenaho ya fhethuho vuleaho hune ha wanala kha vhupo huvhili fhedzi.
Nga murahu ha tshigwada tsha Dominion tsho no vhewa fhasi, tshipiḓa tsha Kaapvaal nge ha vha na maḓumbu fhethu hoṱhe ha fhasi ha mbo ḓi dzhena maḓi. Hezwi zwo ḓo sika tshipiḓa tshihulwane, ha sokou thoma lwanzhe kha zwipiḓa zwinzhi zwa shango, ha vho sokou thoma zwinwe zwithu zwinzhi zwa mupo.
Tshigwda tsha Witwatersrand tsha Supergroup
Zwe zwa do itea, tshiendedzi tsha maḓi tsho mbo ḓi tsutshela kule na tshiko tsha maḓi. Luvhilo lwa maḓi ndi lwone lwo no amba uri hu ḓo tshimbilwa lungafhani. Musi mulambo u tshi swika fhethu hune havha huhulwane kha maḓi (sa isha kana lwanzhe), u tshimbila nga zwiṱuku, nahone zwithu zwinzhi zwine zwo vha zwo hula zwi ya thoma u kwashea zwa mbo ḓi ya nṱha ha maḓi. Zwine zwa vha uri zwi ya suvha, sa muṱavha na matope, zwi dzula nga ngomu ha maḓi lwa tshifhinga tshilapfu zwa iswa mathomoni a maḓi. Hezwi zwithu zwa u mangadza ndi khou ni vhudza ngauri zwi nga mangadza ho no vha kale.Zwino, minwaha yo fhiraho yo no swika 2.97 billion, ḽeyara dzo vhalaho dza matombo dzo vhewa zwavhuḓi kha mathomo a lwanzhe zwine zwo vala fhethu hunzhi ha zwino kha ḽa Afrika Tshipembe nga ngomu. Hezwi zwi vhidzwa tshigwada tsha West Rand Group nahone tsho sika zwithu zwi mangadzaho zwa mupo sa zwkwara zwa eponymous Witwatersrand ine ya tshimbila vhukati ha Germiston na Krugersdorp.
Tshinwe tshifhinga nga murahu, craton ya takuwa hafhu zwiṱuku na hone shango ḽa bva zwipiḓa na mathomo. Milambo zwino ivho bva nnṱha vhubvaḓuvha na tshipembe kha fhethu hune havha na lwanzhe na mutsiko, hune zwa u kwashea zwo vha zwo ḓala. Matombo o sikiwaho ubva kha hezwi a vhidzwa upfi Central Rand Group. Zwoṱangana na tshigwada tsha West Rand na tsha Central Rand Group zwivhidzwa Witwatersrand Supergroup.
Zwine zwa Mangadza nga Geological
Tshigwada tsha Central Rand Group tsho vha tsho khethea, naho zwo ralo,nga mulandu wa u ḓala ha grains ya musuku zwo mbo ḓiiswa tsini na mulambo na dzi badani. Hezwi zwo sika musuku wa maimo a nnṱha kha ḽifhasi hu tshi khou vha na musuku wo no lingana hafu kha ḽifhasi. Nga murahu, haya matombo ane avha na musuku ane a vhidzwa zwikwara athoma u shumiwa huna nḓivho. Vhubvo ha musuku naho zwo ralo hu dzula hu sa ḓivhei.Nga murahu ha minwhaa ya 2.7 billion yo fhelaho, vha Kaapvaal Craton vha ṱangana na vha Zimbabwe craton vhubvaḓuvha. Hezwi zwo ḓo sika thavha ine ya takuwa ine ya vhidzwa upfi Limpopo Mobile Belt. Zwo ḓo sia huna miḓalo ya lava ye ya ḓa i tshi khou rwa mitwe ine yavha kha cratons, ine ya vala matombo Witwatersrand Supergroup. Hedzi dzi lava ubva mathomoni a ḽeyara ya Ventersdorp Supergroup.
The Transvaal Supergroup
Musi u tshi khou ya phanḓa lwa minwaha ya 2.5 billion yo fhiraho vha Kaapvaal Craton ha vha na maḓumbu hafhu zsa sia hu tshi vha na lwanzhe nga ngomu shangoni. Hezwi zwa mbo ḓi vusa hunwe u ḓiswa ha zwithu zwiswa ha mbo ḓi vha u thoma ha Transvaal Supergroup. Hezwi zwa dovha zwa ṱangana na u guma ha Archaean ha vha hu khou thoma tshifhinga tsha Proterozoic, tshine tsho fhedza minwaha ya 570 million.Vha Transvaal Supergroup hu vha ho ḓala vhukuma matombo. Ḽeyara dza fhasi dzine dza vhidzwa Black Reef Formation, dzina dzi thireyi dza musuku. Nga nnṱha ha hezwo huna tshigwada tsha Chuniespoort. Hedzi ḽeyara dzo fara vhuṱanzi ha vhunwe ha vhutshilo ha u thoma – photosynthesising cyanobacteria. Zwoluga, zwivhonala zwi sa takadzi, fhedzi hedzi dzi microbial critters dzi bvisa muya sa malatwa dzi nga vha dzo ita uri hu ḓalese muya wa mahala nṱha tshikhalani. Muya wo no bva kha cyanobacteria u dovha wa vha na nyito dza maḓi a lwanzheni dza kona u sika vhundeme ha vast quantities ya iron oxides, zwine zwa sia mvelelo dza iron na manganese dzine dza vha hone migodini ya maini ṋamusi.
Malmani Dolomites
Zwinwe zwa zwitzhili zwo hula kha maḓi a mashika zwo no nga coral reefs, zwa kokodza carbon dioxide ubva maḓini. Hezwi zwo vhanga calcium carbonate uri i kone uvha hone, ye ya ḓo fhedza yo vala ḽeyara ya zwinwe zwitzhili. Zwitzhili zwa ḓiisa phanḓa na u hula nga nnṱha ha ḽeyara ya calcium nahone hei nḓila ya vha i tshi khou ḓiya phanḓa ngau tou rali. Hezwi zwo ḓo sika tshivhumbeo tsha dome kha mmbi ya zwitzhili zwe zwa ḓo swika kha zwine ra zwi vhidza uri stromatolites. Tsumbo ya hezwi ndi zwo no vhonala kha ḽa Vredefort na hone zwo no khethululwa zwa vhewa kha zwa vhufa ha ḽifhasi.Calcium Carbonate na yone ya sika ḽeyara nga tombo ine ya vhidzwa Malmani dolomites. Hezwi ndi zwa ndeme ngauri dolomite dzo fhedza dzo ḽiwa nga maḓi ane avha mavuni ane a wanala na kha mitwe ine yavha kha matombo, uri akone u ita mabako. Ho no vha kale, haya mabako o mbo ḓi vha fhethu hune ha vha vhuawelo ha vhathu vhane ra vha vhidza uri ndi vhadzimu sa Mrs. Ples na Little Foot. Zwithu zwo no ḓivhea vhukuma nga ha vhathu vha Sterkfontein, Makapansgat na Taung vhoṱhe vho bva kha hei ḽeyara. Ho vhuya ha swaswariwa ḽa uri uvha hone ha vha Vredefort zwi nga vha na tshanḓa kha u sika hei mitwe, ine yo ita uri huvhe na bako. Nahone zwo thusa kha u tandulula u dzhenelela ha muthu.
The Bushveld Igneous Complex
Nga murahu ha u iswa vha Transvaal Supergroup, ho vha hu tshi khou ḓiisa phanḓa na u tsela fhasi. Nga minwaha ya 2.06 billion yo fhelaho, zwa u sokou dzula hu tshi khou kwashekana zwo ḓo khakhisa mulalo wa cyanobacteria ha vala Kaapvaal Craton nga ḽeyara ya matombo na mabuse. Hu saathu fhela na tshifhinga, ha dovha ha ḓa inwe ḽeyara itshi kho uya matomboni a sukumedzwa nga zwithu zwa mvelo a Transvaal rocks, fhedzi a sa swike kha shango.Hezwi zwithu zwine zwa mangadza zwa thoma u rothola nga zwiṱuku nga zwiṱuku ya sika dzinwe dzi ḽeyara uva kha ḽaka la mvelo ḽa Bushveld. Ḽa isa phanḓa uya Southern African ya vha yone tsumbo khulwane kha dzine dza nga yone kha ḽifhasi. Hafha fhethu hu dovha ha vha hone hune ha vha na platnum khulwanesa kha ḽifhasi na chromium, copper, vanadium, titanium na nickel.
The Vredefort Bolide
Ha mbo ḓi ḓa tshimangadzo tshihulwane minwahani ya 2 billion yo fhelaho, ya Vredefort na yone ya thuthuba i tshi yela vhubvaḓuvha. Yo vha i kilometers dzo vhalaho i tshi ya matungo ya vha na luvhilo i tshi ya vhukati Kaapvaal Craton. Zwe ya ita zwo vha zwi songo humbuleliwa. Matombo a ḽifhasi o vha ono shanduka hune ho khwaṱha ha tou bidigama, zwe zwa fha vhathu vha tshi zwino vha geologists luvhonela lwa zwe zwa itea murahu. Zwa Vredefort zwa u kwashea ha matombo mahulwane zwo mangadza vhathu nga maanḓa.Nga murahu ha zwe zwa tshinyadziwa, hu mbo ḓi thoma manwe matombo kha ḽa Southern Africa, vhoṱhe vha vho ṱalutshedziwaho zwa geological nṱha zwi kha ḓi ya phanḓa na zwino. Naho zwo ralo, zwithu zwine zwa vha uri zwo fhelela nga ha geology zwi fhira u nwalwa huṱuku ha hei bugu. Zwine ra fhedza ri tshi khou ita zwone ndi u sa sedza fhasi ra sedza nṱha ra vhona makole, uri ri kone u tou vhona zwithu zwo fhelelaho zwine zwa vha na maanḓa zwine shango aḽi athu zwivhona.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe