U Maliwa nga raPolotiki
Vho-Albertina Sisulu vho vha vha songo ḓi dzhenisa kha zwa polotiki u swikela vha tshi ṱangana na vho- Walter Sisulu nga 1941.
Na nga murahu ha zwezwo vho vha vha tshi tou ya muṱanganoni vha tshi khou itela u tikedza munna wavho.
Musi vha tsh imalana muprisidenthe wa kale vho-Nelson Mandela vha vha vhudza uri “Albertina,no mala munna: Walter o mala rapolotiki a saathu ṱangana na inwi.” Nga murahu ha musi vho no malana a vho tou vha vhukuma kha zwa polotiki.
ha mbo ḓi vha muraḓo wa ANC ya vhafumakadzi a mbo ḓi vha tshipiḓa tsha Freedom Charter nga honoyo nwaha.
Nga 1954 vha mbo ḓi vha muraḓo wa ndeme kha Federation of South African Women (FEDSAW), vha mbo ḓi vha muprisidenthe wa hone kha ḽa Transvaal nga 1963 vha fhedza vho vha muprisdenthe wa hone wa tshitshavha. Muṱa wa ha Sisulu wo mbo ḓi vha hone tshikoni tsha miṱangano mihulwane ya ANC.
Minwaha ya u Konḓa
1952 ya ḓisa Defiance Campaign, ya ita zwa ushuma vho ṱanganelana kha ANC, South African Indian Congress na South African Communist Party. Muvhuso wa tshiṱalula wa fhindula hezwi nga nḓila ya mulayo wa Communism Act, we wasia hu tshi khou fariwa vhathu vha 20 ho kateliwa na munna wa vho-Albertina, Walter.
Lwa minwaha u fariwa ha vho Walter hu si tsha fhela, zwa sia vho Albertina vha tshi sala vha tshi khou ṱangana na zwithu zwine zwa vhavha vha tshi khou tambudzwa na nga mapholisa nga mulandu wa uvha muraḓo wa ANC ya vhafumakadzi na FEDSAW.
Vho amba zwitevhelaho nga murahu ha musi Walter o fariwa: “minwaha hei yoṱhe athi ngo vha na vhutshilo ho dzikaho. Ngauri ubva nga 1958 musi ndi thumbuni ya lukhohe, ho vha hone u thoma ha vhutshilo hanga nga ngomu na nnḓa ha dzhele. Nga 55 ndo vha ndi dzhele, nga 63 ndo vha ndi dzhele ndi na nwananga wa mutukana we avha ana minwaha ya 17. Ro vha ro fariwa nga mulayo wa Communism Act, zwine zwa amba maḓuvha a 90 hu sina tsengo.
Ra ya thumbuni ya lukhohe nga murahu ha musi ro no fhedza tshigwevho tsha vho rine ra bviswa, ubva hafho ra thoma u tambudzwa nga mapholisa. Nda pfa uri ndi khwiṋe ndi tshi ṱuwa kha heḽi shango. Vha shavha hafha vhana 63. Nga 64 vha gwevhiwa u dzula dzhele wa vhutshilo havho, nṋe nda iledzwa lwa minwaha miṱanu.
Hezwi zwa u iledzwa zwi amba uri ndi nga si tendelwe u ya miṱanganoni, athi tei uya tsini na zwiimiswa zwa pfunzo. Nga murahu ha minwaha mitanu nda dovha nda fariwa lwa minwaha ya 10 ndo dzula nḓuni. Hezwo zwo konḓesa ngauri ndo no vha ndi ndoṱhe munna u thumbuni ya lukhohe.”
U lwisa Milayo ine ya sa vhe ya Vhukuma
Naho vho-Albertina vho dzhena kha zwa polotiki nga mulandu wa munna wavho, vho isa phanḓa na mushumo wa u vhofholola Afrika Tshipembe vhone vha dzhele. Nga 1953 ha dzhena mulayo wa pfunzo ya Bantu. Zwe zwa ḓo kwama pfunzo ya vhana vha vhathu vhatsu kha ḽa Afrika Tshipembe.
Vho-Albertina Sisulu na minwe miraḓo ya ANC ya vhafumakadzi na FESAW vho vha vha songo takadziwa nga hezwi zwoṱhe. Vha langana u matsha vha tshi ya union Building vha tshi khou lwisana na hoyu mulayo. Musi vha tshi khou gwalabela mulayo wa pfunzo ya Bantu, vha bvisa na vhana vhavho kha zwikolo zwa muvhuso vha vula miḓi yavho sa tshikolo he vha vha na fulufhelo la uri vha do fha vhana vhavho pfunzo yo teaho.
Hezwi zwithu zwavho azwo ngo tshimbila na luthihi. Nga 1976 matshudeni vhe vha vha vha tshi khou pfi vha ḓo ita zwa pfunzo ya Bantu vhone vhaṋe vha ḓi gwalabela zwithu zwa tshinyala. Vhana vha ya vha kunga vhanwe vhana ubva kha Umkhonto we Sizwe (lufhafha lwa tshisole lwa ANC vho-Albertina vha vha dzudzanyela uri vha wane hune vha ḓo kona u pfumbudzwa hone kha mashango avha ḽedzani.
Nga dzi 9 dza Ṱhangule 1956 vho Albertina Sisulu vha vha tshipiḓa tsha vhafumakadzi vhane vha swika 20 000 vha tshi khou lwa na uri huvhe na mbofholowo vhathu vho no nga Helen Joseph na Sophia Williams-De Bruyn vha matsha vha tshi khou ya Union Buildinga vha tshi khou lwisa mulayo wa u tshimbila wo fara basa. Vho vha vha muongi nga henetsho tshifhinga nahone mulayo wa vha vhudza uri arali vha nga fariwa vha ḓo vha vho ḓi tshinyadzela na kha mushumo wavho.
Avho nga vha khakhisa kha zwe vha vha vho ḓi vhudza zwone, naho ho vha hu vhone vhane vha unḓa vhana vhavho zwine zwa amba uri u xelelwa nga mushumo zwi amba thambulo. Vhone na vhanwe vho no swika 2 000 vha fariwa nga ḽeneḽo ḓuvha vha fhedza vhege tharu vha nga ngomu u swika vha tshi waniwa uri avhana mulandu vha bviswa.
Vho-Nelson Mandela ho vha hu vhone ramilayo wavho. Vho Albertina avho ngo fhelelwa nga mushumo vha isa phanḓa na u tunḓela vhana vhavho. Ṋamusi ḓuvha ḽa dzi 9 dza Ṱhangule ḽi dzhiiwa sa ḓuvha ḽa u pembelela vhafumakadzi kha ḽa Afrika Tshipembe.
U Tambudzwa nga Mapholisa
Vho Albertina vho dovha hafhu vha fariwa hafhu nga 1963 musi muvhuso wa Afrika tshipembe wo balewa u wana munna wavho Walter nga murahu ha musi vha tshi nyamalala vho bva dzhele nga beili vho vha vho gwevhela u dzula dzhele lwa minwaha ya rathi. Hezwi zwo ita uri huvhe vhone mufumakadzi wa u thoma wa u fariwa nga fhasi ha mulayo wa uri Law Amendment Act.
Vho thoma vha vhewa hune vha vha vha vha vhoṱhe lwa minwedzi mivhili ha swika he vha farelwa zwa u dzula hayani vha iledzwa. Walter o fariwa musi vhone vha dzhele vho dzula vha vhoṱhe a gwevhiwa u dzula vhutshilo hawe hoṱhe hu tshi pfi vho vha vha tshi khou ṱoḓa u wisa muvhuso vha mbo ḓi rumelwa Robben Island.
Nga murahu ha hezwi mutambudziwa Albertina o vha atshi vho sokou dzula atshi bva dzhele atshi dzhena na u iledzwa ho fhambananaho. Hezwi zwa u iledzwa zwo vha zwi tshi khou amba uri avha tei uya kha minwe ya miṱangano, vho Albertina vha amba uri zwo vha zwi tshi vha zwi hani u fariwa nga mapholisa kana u tovholwa: “mapholisa vho vha vha tshi ḓo khokhonya nga tshifhinga tshi si tshone nga vho 1 ya madautsha. Tshinwe tshifhinga ro vha ri sa ḓivhi uri vho vha vha tshi khou ṱoḓa mini. Vho vha vha tshi ḓo amba uri ndi uḓa u ṱola ho ḓoweleyaho, vha tshi khou itela u u tambudza. Ni a ḓivha musi vha tshi khokhonya vha khokhonya ubva muṋangoni na kha mafasitere. Musi u tshi vula muṋango muḓi wo tingiwa nga mapholisa, vha tshi khou ri vulani. Zwo vha hu u tambudza.”
Vhana vha ha Sisulu vho vha vha songo bviswa kha hezwi zwithu zwa polotiki. Nkuli wa lupedzi o vhonala nga tshifhinga tsha migwalabo ya vhaswa vha Soweto na hone afariwa nga mapholisa vha murwa vhukuma. Lindiwe wa ṱanzhe o vhuya a hwaliwa nga mapholisa a swika a senga John Vorster square nga u dzhenelela kha zwa Black Consciousness Movement (BCM).
Wa mutukana, Zwelakhe, o vha o iledzwa zwe zwa ḓo kwama mushumo wawe sa ramafhungo. Hezwi zwo vhaisa vhukuma vho Albertina ngauri zwe vha vha vha tshi khou ṱangana nazwo na vhana vhavho vho ṱangana nazwo.
U Vusuludzwa ha zwa Polotiki
Nga 1981 tshigwevho tsha vho-Albertina tsha mbo ḓi tsitswa tshi si stha vhuyedzedzwa. Vho vha vho iledzwa zwine zwa swika minwaha ya 18, ine ya vha yone, milapfusa kha ḽa Afrika Tshipembe u swika zwino. Musi tshigwevho tsho fhela vha isa phanḓa na u shuma kha FEDSAW na u shumisana na we avha a prisidenthe wa United Democratic Front (UDF).
Fhedzi nga 1983 vho dovha hafhu vha fariwa nga ha u kunguwedza ANC musi vha lufuni, vha ya vha dzula minwedzi ya 7 vha vhoṱhe dzhele vha saathu senga.
Vho wana tshigwevho tsha minwaha miṋa, vha fhedza vho bva musi hu tshi khou sokou fhiriselwa phanḓa. Nga murahu ha minwaha mivhili vha dovha vha fariwa hafhu nga zwa Treason, hetshi tshifhinga vho bviswa nga murahu ha musi ho vha na migwalabo na u dzhenelela havha mashango ḓavha kha muvhuso wa tshiṱalula.
Nga 1989 munna wavho Walter a bviswa thumbuni ya lukhohe. Ndi nga honoyo nwaha we na ANC ya tendelwa hafhu u shuma. Albertina na Walter vha shuma vhukuma vha tshi khou itela u vhuyedzedza tshiimo tshavho kha zwa polotiki. Walter a ṋangiwa uvha tshanḓa tsha ANC Albertina a ṋangiwa uvha tshanḓa tsha muprisidenthe kha ANC ya vhafumakadzi.
Vha tshimbila vha tshi khou u ṱangana na muprisidenthe wa kale wa US vho George W Bush na Jimmy Carter na mu prime minister Margaret Thatcher wa UK, vha tshi khou amba nga ha zwiwo zwine zwa khou itea kha vhathu vhatsu vha Afrika Tshipembe vha vha ṱuṱuwedza uri vha ise phanḓa na u lwa na muvhuso wa tshṱalula.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Albertina Sisulu, musi vha tshi vhidziwa upfi mme wa tshitshavha kana mmeSisulu ndi ngauri vha dzhenelela vhukum kha zwa ulwa na muvhuso wa...