Robben Island: Pawn ya Polotiki

U Sudzuluwa ha Maanda kha zwa Polotiki

©Tracey Derrick

Nga 1948, ḽihoro ḽa Nationalist Party ḽo thuba (vhatshena) khetho dza tshitshavha nahone Smuts ovha si tshena maanḓa. Ndi hone u thoma ha thambulo ya minwaha ya 50 na vengo. Ipfi ḽine wa nga ḽi amba ngazwo zwo leluwa unga tou ri muvhuso wa tshiṱalula. Uya kha minwe minwaha i tevhelaho, muvhuos wo mbo ḓi amba milayo minzhi ye ya vha i tshi khou itelwa u vhaisa vhathu vhatsu na ma coloured vha Afrika Tshipembe.
Musi zwine zwa vha zwi tshi khou vha ṱuṱuwedza kha hezwi hu dzi khakhathi dza zwi sa vhudziswi vhubvo hazwo uri ndi kha vho makhulu wavho vha mavhuri vho no lovhaho, ni songo humbulela uri zwa muvhuso wa tshiṱalula zwo vha zwi tshi khou itwa nga zwa lukanda fhedzi lini. Ho vha huna inwe mbuno kha hezwi zwithu: vho vha vha na ṱhodea dza uri muthu ane avha mutshena a fhe vhathu vhatsu mishumo ya fhasi.

Ndi zwavhukuma, hezwi musi zwi tshi ya kha muvhuso wa shango hune havha uri ho ḓala vhathu vhatsu zwo vha zwi tshi ḓo ita uri vha zwi lwise vha gwalabe. Vha mulayo vha Zwihumbula uri vha fanela uvha na fhethu hune vha ḓo vhea hone vha dzia dzia khakhathi. Zwino, nga 1959, Minister wa Justice a ḓivhadza uri Robben Island hu kho ḓo vha khothoni. Zwishumiswa zwa thoma uya na hone nḓila dzoṱhe dza u dzhena tshiṱangadzimeni dza imiswa. Ha thoma zwithu zwine zwa konḓa tshiṱangadzimeni.

Minwaha ya Muvhuso wa Tshiṱalula

©Eric Miller

Nga 1958, ho mbo ḓi dzhena muthu ane avha na bono avha ene Prime Minister, Dr. H.F. Verwoerd. Na maipfi awe ano nga o shelwa mutoli, na hezwo zwawe zwa u sumbedza uri ene una bono zwa ḓisa tshifanyiso tshine tsha vha mulimo tsha muvhuso wa tshiṱalula zwa fhambanya u bvelela, he vhathu vhatsu vha shanduka vha vha vhone vhaki vha maḓi na vhareḓi vha khuni. Zwine vha wana nga murahu ha musi vho shuma ngaurali Verwoerd avha fulufhedzisa uri u ḓo lavhelesa mvelelo ya vhathu vhatsu nga nḓila ya tshi kriste.

Verwoerd o zwi ḓivha uri hu ḓo vha na khanedzano kha vhathu vha Afrika, tsheyo ya vha ya u lugisa, Robben Island sa khotho ya vhathu vhane vha ḓo lwa na muhumbulo wa muvhuso. Tsengo ya Treason Trial, ine khayo vha humbulelwa vho vha vha 150, vha tshi bva kha dzinwe tshaka, vha tshi khu pomokiwa uri vha khou lingedza u wisa muvhuso na hone vha gwevhiwa. Ubva nga 1961, khotho ya zwigevhenga yo runwa tshiṱangadzimeni uri vha yo vha tshi khou lugisa musi hu tshi ḓo farwa vhathu vha zwa polotiki. Tsengo ya Treason Trail, yo fhela nga murahu ha minwaha miṋa husina o fariwaho.

Nga hetsho tshifhinga, ANC yo vha i tshi tikedzwa nga tshi tshavha na hone nga hezwi ho no rangiwa phanḓa vhathu vhanzhi, vha vhanzhi nahone nga mulalo, vha tshi khou gwalabela muvhuso. U balelwa havho u swikelela zwine vha vha vha tshi khou zwifuna zwo ḓaḓisa vhanwe, naho zwo ralo nahone havha na munwe munna wa mulilo ano pfi Robert Sobukwe a bva kha ANC athoma zwigwada zwinzhi zwa tshisole tshine tsha vhidzwa upfi Pan Africanist Congress (PAC), nga 1959.

Muthu wa u Thoma u ya Khothoni ya Robben Island nga zwa Polotiki

Nga 1960, nga murahu ha musi vhathu vho dzhia tsheo vha Defiance Campaign vha tshi khou lwisana na mulayo wa u tshimbila wo fara basa. Kha munwe wa mugwalabo phanḓa ha mapholisana Sharpeville, tsini Vereeniging, mapholisa vha thuntsha tshitshavha. Vha vhulaha vhathu vha 69, vhunzhi ha vhathu vhane vha vha uri vho vhulaiwa vho thutshiwa kha miṱana ngauri vho vha vha tshi khou shavha. Hetshi tshiwo tsho mangadza tshi tshavha na vhathu vhanga nnḓa. Muvhuso wa Afrika Tshipembe zwe vha ḓo amba zwo mangadza. Vha ANC na vha PAC ha vho pfi ndi zwiimiswa zwisihoho mulayoni zwa imiswa u shuma.

Mulayo muswa wo vha u tshi khou itela uri zwi leluwe u fara vhathu vha vharangaphanḓa vha vhathu vhatsu. Nga murahu, Verwoerd o ḓo litsha zwa British Commonwealth a amba uri Afrika Tshipembe ndi Republic. Nga hetshi tshipiḓa, vhoṱhe vha PAC na ANC vha dzhia tsheyo ya u dzhia zwiṱhavhane uri vha kone u lwisana na muvhuso wa tshiṱalula, vhoṱhe vha thoma zwa u ita zwithavhane, zwine zwa vhidzwa Poqo na Umkhonto we Siswe, nga ṱhonifho.

Nga murahu ha u matsha ha Sharpeville, muthu wa u thoma u fariwa wa zwa polotiki nahone a iswa Robben Island ho vha vhunzhi havho hu vhathu vha PAC Poqo. V0ho thoma uswika nga 1960 uya phanḓa, vha tshi khou ḓa kha tshiṱangadzimeni tshine tsha vha uri tsho oma hune ho laṱedzwa nga masole ho vha hu songo luga na luthihi uri hu vhe khotho. Vhafariwa vha u thoma ndi vhone vhe vha mbo ḓi vhewa mushumoni wa u ita matombo uri vha kone u ḓiitela sele dza u dzula.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe