Sehlakahlake sa Robben: Mpopi wa Sepolotiki

Phetogo ya maatla a sepolotiki

©Tracey Derrick

Ka 1948, Mokgatlo wa Nationalist o fenytše (batšhweu) ditlhophokakaretšo gomme Smuts o bile a tlošwa. E be e le mathomo a dingwaga tše 50 tša kgatelelo le lehloyo – nako ye e tlilego go akaretšwa ka lentšu ‘kgethologanyo’.
Mo dingwagasomeng tše mmalwa tšeo di tlago, pušo e be e tla tsentšha tšhomišong melao ye mmalwa ye e diretšwego go fokotša ditokologo tša MaAforika Borwa a batho baso le ba mmala. Ge dihlohleletšo tša go folodiša tšhwaragano ya molao ka nnete e e swarane ka tshekamo ye e hweditšwego go tšwa badimong ba bona ba maburu, o se ke wa tšeya gore kgethologanyo e be e le ka kgopolo ya semorafe fela. Go be go na le lebaka le lengwe leo le lego ka godimo la molawana o naganilwego wa go iša fase: Nyakwa ya go netefatša gore naga ye bošweu bjo bo hlwekilego ka mehla e na le kabelo ya ga nnyane ga nnyane ye e tšhipilego ya bašomedi ba batho baso.
Go molaleng gore, mokgwa wo go mmušo ka nageng yeo e nago le bontšhi bja go makatša bja batho baso e be e tla hlola kganetšo le boipelaetšo. Ba taolo ka fao ba lemogile gore ba tla hloka lefelo la go bea bahlola mathata ka moka. Ka fao, ka 1959, Tona ya Toka e begile gore Sehlakahlake sa Robben gape se tlo ba ka kgolegong. Ditlabakelo tša sešole di be tša hudusetšwa ka naga kgolong gomme matsena ka moka ka sehlakahlakeng a be a thibjwa. Kgaolo ye mpsha yeo e lego ye mpe ya ka historing ya sehlakahlakeng e be e thomile.

Mengwaga ya kgethologanyo

©Eric Miller

Ka 1958, mmonela pele wo mogolo o swere bjalo ka Tonakgolo, Ngaka. H.H. Verwoerd. Ka mantšu a gagwe a nago le tswina, mmonela pele o šoro o bontšhitše seswantšho se lego sa mpholo sa kgethologanyo le tlhabollo ye e aroganego, moo batho ba baso bao ba tla fetolelwago go ba baremi ba kota le bageledi ba meetse. Ka neelano ya mošomo wa diatla tša bona le go sa kgathale gore go hlaga eng, Verwoerd o tshepišitše go hlokomela batho baso ka setlwaedi sa Bokreste.
Verwoerd o be a tseba gore go tla ba le kganetšo go tšwa go batho ba SeAforika, gomme sephetho sa go beakanya Sehlakahlake sa Robben bjalo ka kgolego go ka moka bao ba lego kgahlanong le mmušo. Tsheko ya go senyetša mmušo, moo balatofadiwa ba ka bago 150 ba merafe ka moka ba be ba latofaditšwe ka morero wa ka thoko, e be e šetše e le tsene gomme, go tloga ka ngwaga wa 1961, balatofadiwa ba basenyi ba rometšwe ka sehlakahlakeng go thuša go se beakanya ba lebeletše bagolegwa ba sepolotiki. Tsheko ya go senyetša mmušo, ka go rialo, e fedile ka morago ga mengwaga ye mene go sena o bonwego molato.
Ka nako ye, ANC e be e le mokgatlo wa go thekgwa ka bosetšhaba gomme mokgatlo o be o šetše e le gore o etela ba bantšhi pele, gantšhi ka khutšo, ditšhupetšo kgahlanong le mmušo. Tlhokego ya tšwelopele e be e gakanegišitše ba bangwe, le ge go le bjalo, o mongwe wa go tukiša mollo Robert Sobukwe o tlogile ka ANC go thoma go sehlopha sa bosešole kudu, seo se bitšwago Pan Africanist Congress (PAC), ka 1959.

Bagolegwa ba mathomo ba sepolotiki ba romelwa Sehlakahlakeng sa Robben

Ka 1960, lesolo la mašaba la kganetšo le bile la theiwa kgahlaneong le melao ye e šoro ya pukana ya mosepedi yeo e bego e kgaeletša batho ba baso ka mafelong a bašweu. Mo go ye nngwe ya ditšhupetšo tše, ka ntle le seteišene sa sephodisa sa ka Sharpeville, kgauswi le Vereeniging, maphodisa a ile a thuntšhetša ka lešabeng. Ba bolaile 69 ya batho, bontšhi bja bona ba ilego ba thuntšhwa ka morago ge ba be ba tšhaba. Tiragalo e tšhošitše setšhaba le setšhaba sa boditšhabatšhaba. Phetolo ya mmušo wa Aforika Borwa e bile ya ka pela. ANC le PAC mmogo di ile tša begwa e le mekgatlo ye e sego molaong gomme ya iletšwa.
Melao ye meswa e bile ya tsebagatšwa go dira gore go be bonolo go swara le go golega baetapele ba mekgatlo ya kganetšo. Ka moragonyana, Verwoerd o tla tlogela mokgatlo wa Brithane wa Commonewealth gomm e bega Aforika Borwa bjalo ka Repabliki. Ka karolo ya bona, bobedi bja PAC mmogo le ANC ba tšere sephetho sa go tšea dibetša ka ntwa ya kgahlanong le kgethologanyo, gomme bobedi ba hloma makala a sešole, a bitšwago Poqo, le Umkhonto we Siswe, ka go latelana.
Ka morago ga dikgaruru tša Sharpeville, bagolegwa ba mathomoo ba sepolotiki ba swerego a gomme ba romelwa Sehlakahlakeng sa Robben e be ele PAC mmogo le maloko a Poqo. Ba fihlile go tloga ka ngwaga wa 1961 go iša pele, ba kotama godimo ga sehlakahlake se makgwakgwa seo se bego se tlogetšwe fela ke sešole gomme ga go ka moo se ka bego se ikemišeditše go ba kgolegelo ya tšhireletšo ya godimodimo. Bagolegwa ba mathomo ka fao ba be di ka dirwa gore ba šome ka maswika a petse gomme ba aga disele tša bona.

Translated by Lawrence Ndou