Museum wa Mapungubwe

Zwa u Ṱaniwaho na Zwinwe

©Roger de la Harpe
Tshipiḓa tsha muhumbulo muhulwane wa Mapungubwe ndi u kona u vhea zwithu hu tshi khou itelwa lushaka lune lwa khou ḓa nga murahu. I shuma na tshiimiswa tsha Afrika Tshipembe uri hu kone uvha na zwa u shuma nga dzi metallic uri hu kone u sikiwa fhethu hune zwithu zwa nga vhewa. Sian Tiley, mulangi wa zwa Mapungubwe Museum, ndi zwavhuḓi u vhona uri museum u ita zwithu zwine zwa fhirisa u sokou tou vhea zwithu kha dzi mbondo.
Ina zwishumiswa zwoṱhe zwa museum, ṱhoḓuluso, nyambedzano, pfunzo na zwinwe vho ngauralo ngauralo. I dovha ya vha yone khulwane kha u fha tshumelo dza zwithu zwoṱhe zwa Mapungubwe; u fha dzi nammbiri, zwinepe na zwishumiswa kha vhane vha vha vha tshi khou zwifuna.

U Thomiwa ha Vhushaka ha u Shuma

Ndo vhudzisa Sian nga ha vhushaka ha museum na SAN Park. A fhindula ari ndi havhuḓi nga maanḓa. “Vhahulwane vha SAN Parks vha langa na zwa Mapungubwe hokateliwa na zwa shango. Gudedzi ḽi dzhiiwa nga zwa mulayo sa dzi minidzhere na vhalangi vha Mapungubwe. Nahone hezwi zwa u hwalela zwithu azwi tou vha na mushumo nga maanḓa, fhedzi u swikelela, nḓivho na ḓivhazwakela. Ra kona u thoma vhushaka ha u shumisana na Mapungubwe yoṱhe.”
“Kha hetshi tshiimo u swika Mapungubwe i tshi vha na tshomedzo dzoṱhe, riṋe ri ḓo vha ri tshi khou shuma lwa tshifhinga tshiṱuku. Lwa minwaha mivhili yo fhelaho, ro wana zwithu zwine zwa swika zwigidi zwa zwithu zwiswa musi hu tshi khou gwiwa fhethu ha kale. Fhedzi ari athu vha na fhethu hune ra nga zwivhea hone ngauri museum ho ḓala, zwino ri ṱuṱuwedza uri zwa u hwala zwithu zwine zwa langiwa nga vha Mapungubwe Perl uri vha zwiise hanengei. Zwino ḓuvha ḽithihi musi vha tshi ḓo vha vho no vha na zwishumiswa vha ḓo fhaṱa fhethu havho ha u kona u vhea zwithu zwavho zwine vha ḓo kona na u thusa vhane vha ḓa vha tshi khou ṱoḓa u ḓivha.”

Ṱano ḽa Munwe na Munwe

Musi ndi tshi vhudzisa uri tshugulu dza musuku dzi ḓo dovha dza humiselwa na Mapungubwe, Sian a fhindula “gudedzi ḽi ya tikedza uri hezwi ndi zwithu zwihulwane, sa zwezwi zwa Tshugulu, uri dzi fanela u humela hune dza bva hone. Fhedzi u swika zwino ari khou sedza uri dzi fanela uvha hafha kha museum fhedzi. Ri ya ita na matano a tshifhinga tshiṱuku, ngauri muhumbulo ndi wa uri mapungubwe i fanela uya kha shango ḽoṱhe na mashango ḓavha ngauralo ngauralo. Museum una zwi shumiswa zwa u ita ngauralo u fhirisa phakha. Huna dzi nyambedzano. Fhedzi ri khou shuma na vha SAN Park zwo no fhirisa minwaha ya 25. Ri vhashumisani vhavhuḓi.”
U hanedzana nga ha hune ha do vhulungwa kana u awela ha musuku wa tshugulu zwi kha ḓi ya phanda. Ndi zwinwe zwa zwi shumiswa zwine zwa mangadza zwine zwa ḓa na zwine zwa amba zwone uya nga zwigwada zwo fhambananaho. Ndo pfa tshinwe tshiṱori tsha maine we aḓo ḓa a dalela museum. Musi a tshi lavhelesa tshugulu asi tsha vha nga nḓila ye avha angayo.
Vhadzimu vho vha vha tshi khou muvhidzelela aralo. Vho vha vha tshi khou ṱoḓa atshi dzhia tshugulu. Arali asa i dzhia, a luvheledza vhadzimu vha ḓo musema na vha muṱa wawe. Nga murahu ha u ambiwa ngazwo muḓivhi a muvhudza uri tshugulu dzi wela kha shango nahone muthu ane anga muthusa ndi muprisidenthe. Nga hezwo maine a bva museum atshi tshimbila a tshi khou yela Union Building.

U Dalela Museum wa Mapungubwe

©Roger de la Harpe
Gudedzini ḽihulwane ḽa Pretoria ho ḓala zwimangadzo. Ndi fhethu hune ha kunga vhukuma, ho dzulaho kha u tevhekana ha mahatsi madala na fhethu ha khothe, havha na dzi nnḓu dzo vhalaho dza museum. Hezwi zwi katela na Edoardo Villa Museum (une wa ḓivhea vhukuma), wa Anton van Wouw Collection (na wone uya ḓivhea vhukuma), wa Van Tilburg Collection (une wo itwa nga ceremic ubva Europe na China), gudedzi ḽa Pretoria kha zwa u ṱanganisa zwithu zwa vhutsila na zwa Mapungubwe Museum.
Musi u tshi khou tshimbila gammbani u vha u tshi khou kanda maolo o vhalaho o itwa nga Edoardo Villa, ha vha na zwinwe zwine zwo ṱanganiswaho, zwine zwa fhambana ubva nga tshifhinga tsha union u sika kha Afrikaner Modernism zwine zwo ḓivhea vhukuma nga vho 70.
Museum wa Mapungubwe u kha tshifhaṱo tshine tsha vha Old Arts Building, tshivhumbeo tshavhuḓi tshine tsha vha tsha kale tsha muṱavha tshine tsha vha na dzi staircases na mafasitere a vhudi. Zwine zwa vha zwo linganela hefha ndi nnḓu ya ḓivhazwakale ya muvhuso he vho Professor Fouché vha thoma u wana mafhungo a Mapungubwe ubva kha Jerry van Graan.

Mavhalaangwe nga zwo Hwaliwaho

Naho hu tshi tou vha na vhaeni vha no swika 20 000 nga nwaha, vhanwe vha vha vho ḓa nga tshikolo, fhedzi hafha fhethu ndi huṱuku. Hu tovha na lufhera luthihi lune wa kona u vhudzisa hone zwine wa khou ṱoḓa u ḓivha, zwine zwa sumbedza mavhala angwe oṱhe. Vhukati ha lufhera, u hulisa ha fhethu hu ya fhiwa kha dzi tshugulu, sceptre na bowl.
U vhona hezwi zwithu nga maṱo a u ndi tshenzhemo khulwane. Hu sina ndavha ya zwithu zwiṱuku, kuitelele kwa hone ku zwiita uri zwi mangadze. Zwi ya konḓa uri u vhone uri dzi na minwaha yo no swika 700. U rothola ha musuku zwi sumbedza zwo vha hone na kha centuary inwe na inwe. Ndi ngoho ndi zwithu zwa shango ḽoṱhe na mashangoḓavha kha vhufa ha u tou thoma.
Zwithu zwinzhi zwine zwa mangadza zwo ṱaniwa kha dzi mbondo dzo vhetshelwa zwone, huna zwinwe zwinzhi zwo vhewaho henefho zwine zwa sumbedza dzi bugu dzine dza vha na nḓivho na hune wa nga vhudzisa hone, zwine zwa nga thusa uri u kone u pfesesa Mapungubwe na tshiṱori tsha hone.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe