Milayo ya Mbingano ya vha Nguni
Mbingano uya nga ha sialala ya vho yo vha i tshi vha vhukati ha vhathu vhane vha sa vhe mashaka, zwine zwo vha zwi tshi itwa nga vha Nguni vhothe. Nwana munwe na munwe u bebiwa kha muta une wa vha wo khethea zwine zwa amba uri u malana vha tshi bva kha muta honoyo ho vha hu tshi vha hu mulandu muhulwane vhukuma une usa tanganedziwi.
Vhukati ha ma Xhosa, vhe vha vha vha tshi lavhelesana na fhungo heli, mbingano yo vha i sa tendelwi na kha mita ya makhulu. Mbingano ho vha hu tshithu tshine ha vha mufumakadzi ane aya u dzula na munna na vha ha munna wawe.
Kha mbingano wo vha u tshi tendelwa u mala vhafumakadzi vhane vha fhira muthihi, dzi khosi na vhanna vhane vha vha na lupfumo vho vha vha tshi mala vhafumakadzi vhanzhi, kha dzinwe nyimelo wo vha u tshi wana ana vhafumakadzi vhaṋa na u fhira.
Vho vha vha tshi ṱaluswa nga vhu imo havho uya nga dzi nndu dzavho. Vhukati ha ma Xhosa ane avha muhulwane ndi vhukati ha Great House na Right-Hand House.
Mufumakadzi Muhulwane
Mufumakadzi muhulwane mushumo wawe ho vha hu u beba mulaifa, nwana ane avhidziwa the Great son, ane a fhedza atshi khou dzhia vhuimo ha khotsiawe-vhuhosi kana u vha muhulwane wa mudini zwinwe na zwinwe zwine zwa nga vha zwi hone nga tshenetsho tshifhinga, nga murahu ha u fa ha khotsiawe.
Mufumakadzi muhulwane kanzhi o vha tshi vha muthu muhulwane ngauri u vha atshi khou bva kha tshitanga tsha vhuhosini hu nga kha di vha kha dzi khosi dza vha dzula tsini vha Khoisan na vha Thembu. Tshanda tsha wa munna na tshone ho vha hu tshi vha, nwana wa tanzhe wa khosi kana muhulwane wa mudini ana danga lawe, na vhatevheli.
Naho zworalo una vhudifhinduleli ha u tumbula muvhuso wawe na midi yawe nga ndila yawe. U mala vhanwe vhafumakadzi zwo vha zwi tshi khou itelwa uri hu kone uvha na thikhedzo (amagadi) kha nndu khulwane mbili nahone zwo vha zwi tshi taluswa nga vhuimo. Manwe maisandaitwa a khosi a u mala mufumakadzi wa dzekiso u lenga, ono di vha kha dzi nwe mbingano, ho vha hu tshi vha uri mulaifa kanzhi uya fhedza atshi khou vha mutuku huna vhakomana khae vhane vha vha na nḓivho.
Zwo vha zwi tshi vhanga dzi khakhathi kha vharathu na vhakomana. Zwi tshi khou itwa nga mulaifa na tanzhe zwi nga sia nyimelo ya hone i tshi vho nga ya vha Tshawe na Cirha vho ambiwaho mathomoni. Nga zwavhukuma ndi zwa uri zwi ya isa kha dzi khakhathi kha muvhuso wone une u fana na zwine zwa vha kha vha Rharhabe na Gcaleka.
Musi munna o mala mufumakadzi muthihi zwine zwo vha zwi songo dalesa nga hetshila tshifhinga, kha vha siwana, mufumakadzi wawe u namba avha mufumakadzi muhulwane na nwana avha mulaifa wa tanzhe.
Kha hune ha vha na vhafumakadzi vhanzhi munwe na munwe una hune a dzula hone na u kona u wana tshelede nga dzi kholomo na zwilimiwa kha uri hu kone uvha na zwiliwa mudini. Mufumakadzi muhulwane wa musanda kanzhi nndu yawe yo vha i tshi vha kule na pfamo.
Nyambedzano dza Bingano
Hu ya vha na u tuwa ha dzi kholomo dzi tshi khou bva kha wa munna dzi tshi ya ha wa mufumakadzi dzine dza vha dzi tshi khou nkhwathisedza mbingano na u lilisa vha ha musadzi kha u tuwelwa nga nwana wa musidzana ane o vha tshi thusa na kha mishumo ya nduni. Nyambedzano dza mbingano kha mita mivhili dzo vha dzi tshi konda vhukuma, nga maanda zwi tshi da kha mbalo ya kholomo dzine dza vha dzi tshi khou todea.
Nahone u tuwa ha kholomo zwo vha zwi tshi shuma sa tshithu tsha u kona u tsireledza: arali muselwa asa fariwa zwavhudi kha mudi muswa wa hawe, u fanela u humela mudini wa vhabebi vhawe, kholomo dzi do vha dzo ngalangala. Munnna ane a wana kholomo nga tshifhinga tsha mamalo u fanela u dzi shumisa kha musi atshi khou toda u mala munwe mufumakadzi kana adzi shumisela nwana wawe wa muthannga ane a vha tshi khou toda u mala.
Zwa u fhana dzi kholomo kha mbingano zwo vha zwi tshi shumiswa u mona kha zwa mbingano. Vha dzi kereke vho vha vha tshi tenda uri mamalo ndi u renga muselwa, vha zwi nyadza hezwo zwinwe zwine havha vho vha vho di vhudza zwone. Naho huna uri mbingano kanzhi dzi vha hone dzi kerekeni kana ha magistrate, fhedzi zwa u bvisa tshelede ya mamalo azwi thu fhela naho huna uri zwa zwino hu vhaliwa dzikholomo ha tou bva tshelede.
Mbingano dza sialala ho vha hu si u ita uri vhushaka vhu vhe mulayoni fhedzi vha tshi khou itela uri hu vhe na vhushaka vhukati ha vhathu vhane vha vha uri asi mashaka, ngazwo vho vha vha sa tendi mbingano vhukati ha mashaka.
Vhutshilo Vhuswa ha Muselwa
Nga murahu ha mbingano musela u vha atshi tou vha mutsinda kha muta muswa. U fanela u sumbedza thonifho kha vho mazwale wawe na muta wothe nga u angaredza; na ndila dza ku tshimbilele kwawe mudini dzo vha dzi tshi fhambana, o vha asa tendelwi na u dzhena dangani la kholomo.
Vhuimo hawe mutani vhu thoma u shanduka nga murahu ha musi ono vha na nwana o no hula. Vhafumakadzi vhane vha vha uri vha kha di ya maduvhani vho vha vha sa tendelwi dangani hu tshi pfi zwifuwo zwi ya fholodza. Musi vho no hula vha si tsha ya maduvhani, tshiimo tsha mufumakadzi tshi vha tshi tshi khou fana na tsha munna. O vha a tshi tendelwa na u ya hune ha nwiwa hone halwa na u itw zwi thavhelo na fhethu hune ha dahelwa hone mafola.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe