U Dzulela u Takala
Vhushaka ha mavhuru na vha British ho vha hu tshi dzulela uvha ha u takadza. Nga murahu mupfuluwo muhulwane, vha british vho mbo ḓi ṱanganedza u ḓiimisa ha mavhuru, fhedzi nga murahu vha ḓisola musi zwo no tou vha khagala uri Afrika Tshipembe ḽi nga kha ḓi wana lupfumo lwa mineral. Ho vha hu tshi khou wanala Diamond kha ḽa Kimberley nga 1860 nndwa ya u thoma ya Anglo-Boer yo vha hone nga 1880 (he zwigidi zwa u thoma zwa thoma u thuntsha Potchefstroom) zwa fhela nga ṅwaha u tevhelaho ho thuba vha mavhuru.Nga minwaha ya fumi ya u fhedzisa nga 1800, naho zwo ralo nyimelo yo vha i sa khou takadza. Hu tshi khou tevhela u waniwa ha musuku kha ḽa Witwatersrand, vha British vha thoma ulwa na vhathu vhane vha vha vha vhavhili vhane vho ḓiimisa nga vhoṱhe (vha Zuid Afrikaanse Republiek na vha Orange Free State) uri Afrika tshipembe vha kone u vhusa vho ṱanganelana. Vha mavhuru vho vha vha sina tshithu vho ḓivhudza uri vha ḓolwela zwa muvhuso wa u ḓiimisa. Vha ima ngaurali u swika nndwa dzi tshi thoma.
Ndwa ya Vhuvhili ya Mavhuru
Nndwa ya vhuvhili ya mavhuru (ine ya dovha ya vhidzwa upfi nndwa ya Afrika tshipembe) yo vha i ndapfu ya dovha ya vha i tshi khou netisa. U ḓi wana vha tshi khou lwa na mmbi ya British vhane vha vha na zwiṱhavhane ngeno vhone vhasina, vha mavhuru vho zwi vhona uri asi zwavhḓi vha mbo ḓiita vhathu uri vha vhe vhone dzi vhalwi vhane vha ḓo ṱhasela mmbi ya vha British vha dovha vha shavhela zwiṱakani. Havha vha British kanzhi vha ya vha gidimedza fhedzi vha sa vha fare. Hezwi zwoṱhe zwo ḓo isa kha nndwa dzi isa gumiho zwo no netisa na u sokou levhelana, zwa kona uya kha guerrilla war.Magumoni, vha British vha dzhia tsheo ya u konḓisa vha ḓisa mulayo une wa tambudza u sa hanedzei. Ha fhiswa mabulasi, zwimela, zwa tshinyadziwa. Vhafamukadzi na vhana vhafariwa vha iswa dzi gammbani hune vha ḓo vha vho tou fombe khavho, hune u tambula na malwadze zwa vha zwo tou ḓadza shango.
Muhulwane wa Dome
Vha vhupo ha Vredefort vho vha vha tshi konḓa. Nga 1901, Lord Kitchener oḓo ḓivhadza nga u ḓi hudza uri ahuna murengisi o vhonalaho kha vhupo ha Parys-Reitzburg ha tumbulwa na dzi gammba dzo vhalaho kha honovho vhupo (ho kateliwa na inwe ine yo vha i tshi khou shumiswa nga vhafariwa vha vhathu vhatsu). Nga zwenezwo, mavhuru vho ḓo kombetshedziwa uri vha ḓe kha nyambedzano dza ṱafulani ha vhewa na minwe milayo miswa ya Afrika Tshipembe. Dzi nndwa dzo vha hone ubva nga mavhuru nga 1899 uya kha 1902.Ri tshi khou itela mushumo wa zwiṱori zwa vho riṋe, dzi thavhani dza Vredefort Dome dzo sumbedza uri ndi dzone dzo fanelaho kha mavhuru uri vha kone u i tamba mudzumbamo. Hezwi zwithu zwine zwo vha zwi tshi khou ḓaḓisa, ḓaka heḽia ḽo thusa uri mavhuri vha vhe vha tshi khou dzumbama na u kona uḓa na dzinwe nḓila dza u kona u dzumbama. Mulambo wa Vaal ndi wone une wo vha u vhukati vho ḓitika ngawo.
Muhulwane wa Dome ndi ene ane asa hangwee we avha a muhulwane wa mmbi ya mavhuru ano pfi Christiaan de Wet. Ovha atshi tou vha mupfa kha vhathu vha British, atshi edzisa u shavhana na zwifhinga zwine anga fariwa ngazwo. Ovha atshi kona nga maanda u suvha avho fhedza o wana dzina ḽa miswaswo ḽa ‘The Boer Pimpernel’.
Murangaphanḓa ane a Ḓivhea
Christiaan De Wet ovha atshi ḓivhea. O vhuya a pfufhiwa kha zwa u kona u lwa nndwa ya Nicholson’s Nek, he mmbi ṱhukhu ya mavhuru ya kunda dzi Troops vha fara vhafariwa vha 800. Nga murahu ahuliswa avha muhulwane wa dzi mmbi dza Free state nahone adzhia mushumo wawe nga vhuḓifhulufheli. Tsha u thoma, u kona vhathu vha British nga u lwa navho vha kule. Zwino ambo ḓi wisa buroho ya railway tsini na mulambo wa Vaal zwe zwa ḓo ita uri vha Britsish vha sinyuwe ngauri ho tshinyadziwa zwithu zwine zwa swika hafu ya million.Zwino kha nyimelo nnzhi vha British vho edzisa u thuba vha muvhuso wa mavhuru une wo vha u tshi khou vhusa. De Wet na masole awe vha tshi ya vha tshi khou itela u thusa, fhedzi hezwi azwo ngo humisa vha British. O kona u wana muprisidenthe vho-Steyn na vhanwe vhathu vhane vha vha vha vha ḓivhalea vho no bva Bethlehem ga murahu ha musi i tshi wa naho zwo ralo ha bviswa ya iswa Potchefstroom.
Tshikhala
Lord Kitchener avhona tshikhala uri akone u fhelisa nndwa lwa tshoṱhe, arumela ma troop a 50 000 uri vha yo wana Christiaan De Wet. Hezwi ho vha mathomo a u ṱoḓana na De Wet Hunt (vho vha vha tshi nga vha vha vhararu). Zwo ṱuṱuwedzwa nga vha British, De Wet na vhathu vhawe vha gidima vha tshi yela Vredefort, vha tshi khou shavhana na vhathu vha Britsish hunwe na hunwe hune vha fhira hone. Zwazwino vha British vho mutinga ubva vhubvaḓuvha, vhukovhela, vha tshi khou vala zwivhana zwoṱhe kha ḽa Free state. De Wet u fanela u wela mulambo wa Vaal. Mbudziso yo vha ya uri gai.Lord Metheun, ane avha ene muhulwane wa mmbi ya British kha ḽa Transvaal, o vhudziwa uri a sedze hoṱhe hune ha weliwa mulambo vhukati ha Scandinavia Drift na Lindeques Drift, fhedzi ho vha huna dzinwe nḓila dzo no swika 12 nahone, mmbi ya British yo vha yo no sekena. De Wet adzhia tshikhala na vhathu vhawe a wela mulambo nga Schoemansdrift nga 6 Ṱhangule 1900.
Dome Mountain Land
Metheun a zwi pfa uri ho fhiriwa arumela ma troops uri vha fhedze nga mavhuru nga u ṱavhanya kha ḽa Transvaal. Mashudu mavhi vho ri vha tshi swika kha vhupo ha hone vha wana dzi ndunduma dzo ima nḓilani na zwikwara zwine zwo itwa nga nga nḓila ine u gidimedza muthu zwi a konḓa. Christiaan De Wet, nga hetsho tshifhinga ovha atshi khou ita zig-zag kha thavha yoṱhe, o livha Potch. A rumela na vhanwe vhaṱuku uri vhange ndi vhone vha decoy, hezwo zwa fha vha British maanḓa a u ri u kha ḓi ḓo humela murahu Free State nga nḓila dza Lindeques Drift. Musi vha Britsh vha tshi khou engedza mbalo ya ma Troops kha nḓila ine ya sa vhe yone, De Wet abva nga mulambo wa Mooi River a fhira nga Potch.Vha British vha zwi humbula nga u ṱavhanya uri vho ita vhukhakhi vha dovholosa zwa u mutevhela, vha tshi khou tevhela magannḓisi a De Wet musi vho livha vhubvaḓuvha dubo lwa Magaliesberg. Nndwa ya u gidima yo vha hone musi mavhuru vha tshi dzhia tsheo ya musi zwithu zwi sa khou tshimbila Olifants Nek, u fhira nga western ya Magaliesberg. Metheun a tenda uri Olifants Nek ovha o fariwa nga mmbi ya ma British zwino arumela vhanna vhawe uri vha vale dzinwe dzi nḓila. Fhedzi o vha atshi khou khakha. Ho no tshimbilea ho vha ho vulea De Wet o gidima nga dzi thavhani. U mugidimedza zwo mbo ḓi fhela, mbevha yo shavha.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe