Vha Zwimi vha Kuvhanganyi vha Vhutshilo
Nga kha zwifhinga na u fhambana ha fhethu, vhathu vhane vha vha vha San vho no dzula nga ndila dzine dza fhambana; vhane vha bva kalahari asi vha San vho tou fhelelaho, na kha zwigwada zwa vha San vhutshilo ha hone hu ya fhambana. Naho zworalo dzi ngudo kha zwigwada zwa Kalahari sa tsumbo Ju/’hosi ma G/wi, vha ya sumbedza uri ndi vha zwimi vha vhutshilo.
Zwa u kona u khethekanya ha mishumo vhukati ha vhanna na vhafumakadzi ndi zwone zwine zwa tou vha vhukati kha ikonomi. zwiliwa zwine zwa vha zwo tou tavhiwa ndi zwone zwiliwa zwavho, na vhafumakadzi, u tangana ha mahosi, na u vha na ndivho nga ha daka: vha ya divha uri ndi lini hune zwithu zwo no nga melon, tubers, corms na dzi berries zwa wanala.
Vhafumakadzi navhone vha ya kona u hwalela zwithu zwituku zwo no nga (zwikokovhi, zwinoni na phukha dza luvhilo) musi vha nnda vha tshi khou hwalela vha nga kona u vhona dzinwe phukha dzi tshi khou gidima vha ya vha zwi vhudza vhane vha kona zwa u zwima. Na vhanna vha ya kona u hwalela zwiliwa navho. Nga maanda nga khalanwaha ine ya sa vhe ya u zwima.
Zwiliwa zwine zwa vha zwo hwaleliwa zwi ya iswa zwa swika zwa fhiwa vha mudini wothe, ngeno zwa vha zwimi zwi tshi fhiwa zwigwada zwothe. Vha na u dzhielwa nntha kana u divhelwa u vha vha koni vhukuma kha zwa u zwima zwi tshi khou bva kha mvumbo yavho ya u zwima na u kona u zwima. Vha San vha ya kona u tevhela tshipondwa u swika vha tshi tshi wana kana phukha dzo vhaisalaho dza luvhilo kha danga lothe, u swika i tshi bva dangani ya fa.
Vha zwima nga mapfumo zwine zwa vha zwina mulimo kha thodzi (zwine zwa bva kha zwilumi kana nowa) zwine zwa sa tangane na nama. Naho zwo ralo zwi ya dzhiya tshifhinga uri mulimo u shume, zwine zwi ya fha phukha ine ya khou fa u thoma ya bva kha vhane vha khou i vhulaha, tshifhinga tshinwe iya tou ya na kule zwine zwa sia hu tshi todea vhukoni ha u zwima.
Zwikili zwa u Zwima zwa Vhathu vha San
Mapfumo na misevhe zwa vha San ndi zwithu zwa u thanya zwa u vhulaha. Ṋamusi u fana na nga zwifhinga zwa u thoma dzi na zwithu zwiṋa. Ṱhodzi i shuma u ita marambo kana zwitombo zwituku; namusi hu ya shumiswa dziṋala kana zwipida zwituku zwa dzi dirata. Hafha kha thodzi hu ya dodziwa inki hune iya kona u vhewa kha collar ya reed.
Hezwi zwithu zwi ya tumaniswa nga ndila ine musi musevhe u tshi posiwa a u khakhi usa ye he wa rumiwa hone. Zwi si a buli hafho he zwa posiwa hone zwine zwa sia musevhe u tshi khou leluwa ngauri ho bva tshithu tshine tsha lemela khawo. Hezwi zwi vha zwi tshi khou amba uri na tshifuwo tshi nga si fhedze vhutungu nga u gogodela kha muri.
Ngauri mulimo uvha unga murahu ha thodzi, na thodzi ya musevhe ivha yo sala kha tshifuwo zwi tshi khou itela uri mulimo uvhe u tshi khou dzhena kha tshifuwo. Munna o posaho musevhe une wa vha uri ndi wone wo vhulayaho phukha ndi ene ane avha na pfanelo dza u phaḓaladza nama ya hone, uya nga ha milayo yavho atshi khou zwiita uri munwe na munwe uya kona u wana nama. U kovhelana na mashaka na zwigwada zwothe ndi zwone zwithu zwa ndeme kha lushaka lwa vha San.
Naho vho vha vha sina khosi ya zwa polotiki ho vha hu tshi dzhielwa nntha zwa vhurangaphanda, nga mulandu wa u hula na u kona. Nga sialala ya zwa San kha tshitshavha, wa munna uya a dzula ha mufumakadzi wawe nga murahu ha mbingano.
Ho vha huna milayo minzhi ya u thonifha ine ya tea u itwa nga vhafunani na vho mazwale, naho huna uri vhane vha vha vho khethekanyiwa nga mirafho (u fana na vho makhulu na vhadulu) vho vha vha tshi fhiwa vhushaka ha u sea, hune ho vha u sa tou vha na maitele manzhi khazwo. Vha divhelwa uvha na vhuthu na u vha na zwithu zwavhudi kha vhana vhavho.
Zwigwada zwo vha zwi tshi bva zwipida zwo vhalaho nga khalanwaha (kanzhi nga zwifhinga zwine, madi na zwiliwa zwa vha zwi tshi khou konda) vha dovha vha tangana nga murahu. Vha tshi kona zwa u fhana dzi mpho, zwine zwa vhidziwa hxaro nga vha Ju/'hoasi, ndi ndila ya u ita vhushaka vhukati ha dzi thama na mashaka. Hezwi zwi ya sika uri hu vhe na vhuthihi na u tikedzana. Zwithu zwa ndeme kha vhathu vha San ndi uvha na lutendo kha zwithu zwa kale na zwitori, na u tenda kha zwa u oliwa ha tombo lavho.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe