Mugwalabo wa Sharpeville
Ho vha na mugwalabo nga 1960. Muvhuso wo vha wo tsikeledza vhathu wa tshiṱalula une wa shuma na vhathu vha tshena fhedzi zwine zwa ita uri ANC i tambule.
Zwo vha zwi sa bveleli. Vha Pan Africanist Congress ndi hezwi vha tshi do vhudza vhathu vhatsu uri kha vha litshe zwine vha khou ita vha ye mapholisani a tsini vha swike vha ri vha khou ṱoḓa u fariwa. Hezwi zwo rwelwa ṱari nga ṅwaha wa 1960 nga dzi 21 Ṱhafamuhwe na hone mvelelo dza hone ndi ḓivhazwakale.
Ho ḓo vha na u fhindula fhedzi hangei Sharpeville, tsini na Vereeniging, hune ho vha huna vhathu vhanzhi fhedzi vho ima nga mulalo, mapholisa vha thoma u thuntsha vhathu ha lovha vhathu vha 68. Hezwo zwo ḓo dina vha ANC nahone vha mbo ḓi ri hu ḓo vha na mugwalabo nga vhege i tevhelaho. Henezwo zwo mbo ḓiita uri ANC na PAC zwi iledzwe u shuma na hone ha fariwa vhathu vho no swika zwigidi hu sina tsengo.
All-in African National Action Council
Hezwo zwithu zwo iteaho zwo ḓi fha vho-Mandela maanda maswa. Ngauri vho-Tambo vho vha vho ya vhuthubwani nnḓa ha shango zwa sia vho-Mandela hu vhone muhulwane. Vha hula vhe henefho nahone vha tshi kona u vhonala vhukuma kha zwoṱhe zwine zwa vha zwi tshi khou itiwa na u kona u lugisela zwa ṅwaha u tevhelaho musi vha tshi khou lwa na muvhuso wa u tsikeledza.
Vho-Mandela vho mbo ḓiita zwoṱhe zwine zwa itwa nga vhathu Afrika. Vha ṱuṱUwedza vhathu vhatsu uri vha kone u ta ḓuvha ḽa dzi 29 Shundunthule 1961. Ho vha hu satendeliwi uri vhathu vhatsu vha gwalabe zwnezwo vho vha vha tshi zwi vhdza uri u dzula hayani. Mugwalabo wo vha hone kha ḽa Pietermaritzburg kha Ṱhafamuhwe.
Ho vha hu tshi tou vha mutangano wo ḓoweleyaho, vha tshi khou amba nga u sielisana uri vha kone u wana thandululo ine ya nga tenda na uri vha tou vhuya vha khethe. Havha na dakalo ḽihulwane vhukuma musi hu tshi ambiwa zwa uri vho-Mandela vha khou do vha tshi ambi. Dzina ḽavho ḽo vha ḽi tshi ḓivhea naho huna uri vho vha vha sa vhonalesi miṱanganoni yavho lwa miṅwaha ya ṱahe yo fhiraho.
Vho vha vho tou iledzwa nga mapholisa uri avha tei u vhonala vha mitanganoni kana vha fhethu hune havha na vhathu vha no fhira vhavhili. Nahone vho vha vha sa tendelwi ubva kha ḽa Johannesburg nga nnḓa ha uya pitori uya u dzhenelela kha tsengo yavho ya treason. Naho zwo ralo vho-Mandela vho vha vha tshi khou ḓi shuma vhukuma kha ḽihoro ḽa ANC.
Vharangaphanḓa vho iLedzwaho vho Shuma Tshiphirini
Musi muvhuso u tshi iledza vhahulwane vha ANC u shuma na u ṱangana, nga nwaha wa 1950 vha ANC vho dzhia tsheo ya uri ri ima na vharangaphanḓa vhashu vha ḓo isa phanḓa na uri vhusa lwa tshiphirini. Hezwi vho zwiitwa nga u shavha uri vha nga si dzule vha tshi khou ta vharangaphanḓa tshifhinga tshoṱhe, vhane vha do dzula vha tshi khou iledzwa kha mishumo ya vho zwa khwiṋe ndi uri vha shume naho vho iledzwa.
Zwo vha zwa khwiṋe na zwo boresa ndi vhutanzi ha zwa Pietermaritzburg. Dzina ḽa Mandela ḽo vha ḽi tshi ḓivhiwa fhedzi muthu asa ḓivhiwi. Tshigwevho tshavho tsha u iledzwa tsho vha tshi khou fhedza u fhela musi vha tshi yo vhonala; u ḓivhadziwa ha dzina ḽavho sa muambi wa ḓuvha vhathu vho zwitakalela, fhedzi vho vha vha sa ḓivhiwi.
Nga miṅwahani ya kale ho ḓo ambiwa uri vho-Mandela vho shuma vhukuma kha muṱangano wo fhiraho. Fhedzi asi zwe vha ita. Vho amba tshihaḓu vha fhedza vha bva nga muṋango wa murahu vha tshi khou shavha vhalindi vha tsireledzo uri vha ḓo zwi vhona uri vha hone. Muṱangano wa ḓi ya phanḓa hu tshi khou ambiwa nga u gwalaba.
Impromptu Speeches
Vhuvha ha vho-Mandela ho vhonala kha zwe vha amba. Fhedzi maanḓa avho a u amba na u kona u swikela kha vhathu, hu sina hune vha khou vhala hone. Zwi sumbedza zwe vha amba vho vha vho ḓi lugisela sa muthu ane adzulela u amba u dovholosa ha zwithu zwo vha zwo fanela zwo ḓala fhedzi zwo vha zwi songo ralo.
Fhedzi vhuvha havho na zwine zwa bva kha vho zwi bva mbiluni. Muṅwe na muṅwe o no vha pfaho uya vha ḓivha, zwinga na kha zwiṅwe zwe vha vhuya vha ita Britain vhukati ha ṅwaha wa 1990, musi vho-Mandela vha tshi yo dala sa muprisidethe muswa wa Afrika Tshipembe vha ya vha amba na vhathu vhanzhi vhukuma vho ima ngadeni ya mu commissioner wa muvhuso wa u lwa na tshiṱalula Mendi Msimang.
Ho vha ho dala na vhathu vha vha tshena na vhathu vho ṱalifhaho vhano bva Afrika Tshipembe vhane vha vho dzula Britain. Vho-Mandela vha amba navho nga ha u vhuya kha ḽa Afrika Tshipembe vha vha sumbedzisa uri vha khou ṱoḓea hayani. Maipfi avho na muhumbulo waho zwo vha zwo livhiswa kha vhathu zwine zwa vha zwithu zwine vha zwikonesa.
Vho amba lwa mithethe ya 20, nga nḓila ya hone arali vha ri u fhedza u amba vha ri huna bufho ḽo vha lindelaho uri vha ye hayani vhoṱhe vho vha vha vha tshi ḓo dzhena nḓilani.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Kha zwiṱori zwinzhi zwinzhi zwa vho -Mandela tshine nṋe nda funesa tshone ndi tshe nda tshi vhudziwa nga Jules Browde, ḽoyara ya mutsh...
A bveledza na u langa documentary ya vhutshilo ya madalo avho. “the last mile mandela” “Africa and democracy”....