Dzina
Aardvark (ndi nguluvhe isa fuwiwi) [Orycteropus afer]Mbonalo yayo
I na muvhili une nga vhulapfu wa vha 110 cm, hafha nga mahada ayo ha vha 60cm, mutshila wa hone wa vha 60-70cm nga vhulapfu. Muvhala wa lukanda lwa hone lwa nga lwo ṱoḓa u tsuka hu si nga maanḓa lini u tshi khou yela kha gireyi kana gireyi yo ṱangana na buraunu. Na mavhudzi are na muvhala wa yelo. Lu kanda lwa hone lwo khwaṱha vhukuma u itela uri i kone u tsireledziwa kha u lulwa na zwikhokhonono, muvhili wa hone naho u muṱuku u tshi ḓa nga hafha murahu ho kukumuwa.Milenzhe ya hone ina maanḓa vhukuma, yo tsireledziwa nga mukumba hafha nga phanda ya hone, huna zwithu zwiṋa ngeno kha milenzhe zwi zwiṱanu, zwoṱhe zwo maanḓafhadziwa nga zwithu zwilapfu zwi no nga dzi ṋala.hezwi zwithu zwo omaho zwi re nga phanḓa zwi thusa u gwa zwishumiswa. Zwa dovha zwa shuma u tshimbilwa nnṱha. Ṱhoho ya hone yo lapfa ya dovha ya sekena vhukuma ya guma nga tshivhumbeo tshino tou nga tsha nguluvhe, henefho fhethu ho valiwa nga mavhudzi matshena ane a vha henefha kha 25-50mm. Nḓevhe dza hone dzo lapfa vhukuma u nga tou vhona unga lufhaho.
Mutshila wa hone una misipha wo oma wa sekena u tshiya fhasi. Ya vha na mithenga ya u fhambana na miṅwe hafha kha maṋo, maṋo a hone ndi maṱuku ha ngi a zwiṅwe zwipuka zwa ḓaka lini, hezwi i tshi hula a vha a tshi vho wanala murahu fhedzi hafha phanḓa hu si tshena tshithu. Maṋo a hone ha ngo dzula kha marinini na hone a dzula a tshi khou mela vhutshilo ha yo hoṱhe. Maṋo a hone ha meli nga nḓila kwayo, maṋo a hone a na tshivhumbeo tshi nwevho na hone hana na midzi. Maṋo ahone hana lukanda lwo a valaho sa a dzinwe dzi phuka dza daka, one o valiwa nga lukanda lwa semende.
Kuḽele
Hafha hu ḽiwa zwithu zwa ḓaka na zwikhokhonono. Hu ḽiwa vhusiku na hone hu tevheliwa mukwita wa zwikhokhonono. Zwiḽa nga u swiela nḓila nga ningo ya dzo na hone na ku tshimbilelele kwa hone ndi kwa mavhaivhai. Hu tshimbiliwa lwendo lwo no lingana 16km na hone hu vhusiku hu tshi khou ṱoḓiwa zwiḽiwa. Zwiḽa nga u tshimbila zwi tshi kwasha zwikwara zwa zwikhokhonono nga hafha kha mulomo wa hone hune havha uri huna maanḓa na lulimi lwa hone lune lwa vha (300mm) lwo tsireledziwaho nga mare a u khwatha vhukuma, hu valelwa zwi khokhonono na hone hu tshi fhedziwa zwa konaha u shengedziwa. Zwi dovha hafhu zwa funa nga maanḓa dzi melon. Nga masiandoitwa a kuḽele kwa zwo maṋo haya a phanḓa aya fhungudzea zwa sala zwi tshi nga zwikeru nga mulandu wa uḽa zwithu zwa u konḓa.Kubebele
A hu tou vha vho na tshifhinga tsho khethefhalaho tshine zwa tou ri ndi tshone tsho swika. I ḓi hwala lwa tshifhinga tshilinganaho miṅwedzi ya sumbe na hone ha bebiwa tshithu tshithihi. Tshi bebiwa tshi pinki na hone tshi sina mavhudzi. Zwi thoma zwa dzula vhege mbili zwi sa khou bva na vho mme vha tshi bva. Zwi thoma u ḽa zwithu zwo khwaṱhaho zwina miṅwedzi mirahu. zwi vha vhana vhaṱuku lwa miṅwedzi ya sumbe fhedzi. Zwi vhi bva kha zwa vhudzekani nga murahu ha miṅwaha mivhili.Kuitele
Ndi zwithu zwine zwa funa u dzula fhethu hazwo, nga zwifhinga zwi ya ḓi itela mufhiso nga ṅwambo wa mulomo wa hune zwa dzula hone. Nga masiari zwi eḓela zwo pomba milenzhe yazwo. Zwi ya kona u ḓi gwela zwiḽiwa zwone zwiṋe, hafha kha phanḓa yazwo zwi ya kona u gwa ngeno i tshi kona u dovha ya litshedza ya zwipalela murahu.Zwi ya kona u ḓi sikela tshithu tsha u hwala nga mbuno dzo fhambananaho, u wana zwiḽiwa,u ḓiitela ho dzula na u ḓiitela vhudzulo ho tsireledzeaho zwi tshiitela na musi zwi tshi do vha na vhana. tshithu tsha hone tsha u hwala tsho lapfa lwa u lingana 13 m. tsha vha na fhethu hunzhi ha u dzhenisa zwithu, arali zwa tshi laṱa tshi ya kona na u shimiswa na nga zwinwe zwipuka sa nguluvhe daka. Aardvark tshi pfa nga maanḓa fhedzi atshi vhoni zwavhuḓi. Na ho zwi tshi mangadza tshikona nga maanḓa u bambela. Na hone arali tsha tshuwa tshi ya ṱavha mukosi tsha lila.