Aardvark
Ximboni

© Nigel Dennis

Vito

Ximboni [Orycteropus afer]

Xivumbeko

Ximboni leyi yina miri wo leha 110 cm na makatla yo leha 60cm na ncila wo leha 60-70 cm. Muhlovo wayona wuna vu pink kuya ka mpunwe na braweni yo tiyela na voya bya xitshopani. Dzovo rakona ritsindziyerile kuyi sirhelela eka switsotswana. Ximirani nyana xakona xina lundza nyana laha nhlaneni. Milenge yayona leyo tiya yina voya byo ntimela na swinkunwani swamune eka milenge yale mahlweni kasi ntlhanu eka milenge yale ndzhaku. Min’wala leyo tsindziyela ya milenge yale mahlweni yitirha ku handza. Ximboni leyi yitirhisa minwala leyi ku famba hiyona. Nhloko ya yona yilehile yitlhela yi lala yitlhela yiva na nhompfu yo tontswa yiva na voya byo basa lebying kwalomu ka 25-50mm. Tindleve tikulu titlhela titonswa le makumu. Ncila wutiyerile wu tontswa emakumu. Xihlawulekisi xa nguluve leyi I matinu lawa yanga tsalangana loko kupimanyisiwa na swihadyani swinwani naswona eka letikulu yakumeka ntsena le ndzhaku ka tihlaya. Matinu lawa ayana enamel tani hiswihadyani swinwani kambe yana semende

Swakudya

Ximboni leyi yidya swakudya swofana na muhlwa, majenje naswinwani switsotswani. Ximboni leyi yidya nivusiku laha yilandzelelaka nkoka wa muhlwa kuya fika exisakeni. Loko yidya yikukula laha yidyaka kona hi nhompfu yitlhela yifamba hi zigzag. Yikota kuva yifamba kwalomu ka 16km yihlotana niswakudya nivusiku. Yidya hikuva yi handza switshuka himinwala leyo tiyela. Hi ririmu ra yona lero leha (300mm) leringa na marha yikota ku khoma switsotswana yitlhela yiswigayela. Yitsakela ngopfu na kalavatla. Tani hileswi yinga dyeku xinwani na xin’wani matinu yayona lawa ya xivumbeko xa phekisi yakota ku fayelela swikhambaswa switsotswana.

Kutswalana

Akuna nguva ya timhaka ta masangu eka tinguluve leti. Ku biha emirini switeka nkombo wa tinhweti ivi kutswariwa nwana wun’we. N’wana utswariwa ari pink no pfumala voya. N’wana loko atswariwile utshama enkeleni kuringana mavhiki mambirhi kufikela loko se ata kota kuhumela handle kuya famba famba na mana wa kona. N’wana wakona usungula ku dya swotiyela loko ari na tinhweti tinharhu se a lumuriwa ari na nkombo wa tinhweti. Ximboni leyi yiva yiringanerile ku endla timhaka tamasangu loko yiri na malembe mambirhi.

Mahanyelo

Ximboni leyi yi famba yoxe ngopfu ngopfu navusiku hambi leswi yirhandzaka ku orhela masana enyangweni wa nkele loko dyambu rihumile. Loko rixile yi etlela hiku tisongasonga. Yiticelela nkele hi milenge yale mahlweni kasi milenge yale ndzhaku yihumesa misava leyi ceriwaka. Ximboni leyi yicela nkele hiswikongomelo swohambana hambana, kukuma swakudya, vutumbelo na ndzhawu yo hlayisela vana. Minkele ya mhandzela leyi yilehe kuringana 13m naswona yina mabaku yo hambana hambana lendzeni na minyangwa yo hlaya. Loko minkele leyi yitshikiwile yitirhisiwa hitinwana tinguluve ta nhova na ti Jakalas. Ximboni leyi yitwa ngopfu kambe ayivoni kahle. Lexi hlamarisaka iku yikota ngopfu kuhlambela ematini. Loko yi chavisiwile ya kalakala.

Laha yiikumekaka kona

Ximboni leyi yikumeka ngopfu e sub Saharan Afrika nale swihlahleni leswi pfulekeke laha misava yakona yi olovaka, kutlhela kuva na swakudya swotala no kumeka ka mati. Ximboni leyi unge yikumi lomu kunga na maribye no oma kumbe emananga. Ximboni leyi ayiwa rhandzi mananga.