Tamboti

© Roger de la Harpe

Vito

Tamboti [Spirostachys africana]

Nhlamuselo

Nsinya lowu wudzudza matluka naswona wuna xiyimo xale xikarhi, mahanti ya wona yatriyerile yatlhela yava ya ntima. Mafi lawa ya humaka eka nsinya lowu yahlohlonya loko ya hlangana na nhlonge kumbe matihlo. Ayatirhisiwi tani hi mafurha yosweka kambe ya onha swinene. Nsinya lowu wutisirhelela hi woxe eka vanhu hikuva swilo swotala swawona aswitirhisiwi hi vanhu.
Mhala yawudya nsinya lowu kambe vahloti vatirhisa vukheta loko va khome nyama ya mhala laha kungana minsinya leyi laha vatiyisisaka leswaku swalendzeni asikhumbani na nyama yinene. Tihunyi ta nsinya lowu ita buraweni wodzwihala titlhela tiva na milayini yokarhi eka tona.
Tihunyi ta kona titiyile swinene nakutlhela tinuhela nuhelo wa kahle kambe woka wunga fani na Sandalwood.
Nuhelo lowu wuva kona nkarhi woleha endzhaku kaloko kutava kutsemiwe nsinya. Fenichara leyinga endliwa hi ntsandza wa nsinya lowu nawona wu nuherla kahle swinene lero na kamara leri yivaka eka yona yi nuhela nsinya lowu.

Mabilomu

Mabilomu ya nsinya lowu yava kona hi September naswona mbewu yakona yivakona hixivumbeko xa tinyungu tinharhu leti waka loko tikurile hi November ehenhla ka matluka loko ya wile. Loko wotshama e hansi ka nsinya lowu swaskoteka leswaku uta vona mbewu ya kona kumbe kuyitwa loko yi baleka.
Loko wo teka mbewu leyi uyi veka endzelweni laha kungana dyambu leri hisaka swinene, kutlulatlula swiya emahlweni hi xiyimo xale henhla. Loko uteka upfula mbewu leyi ukuma lexi endlaka leswaku mbewu leyi yitlulatlula. Swifufunhunhu leswi endlaka leswaku mbewu leyi yicinacina xi hanya hi mbewu leyi loko yahari rihlaza.

Switirhisiwa

Nsinya lowu wutirhisiwa ngopfu eka ku vatla, ku endla fenichara, hambi swiyindlwana. Tani hileswi nsinya lowu wukalaka swinene nakuva switolovelekile leswaku wunga tirhiseki kahle, sweswo swiendla leswaku ntsandza wakona wukala no tirhisiwa kuva wu endla fenichara ya xiyimo xale henhla kumbe swivatliwa leswintsongo.

Laha wu kumekaka kona

Nsinya lowu wukumeka laha Afrika Dzonga ngopfu ngopfu e Lowveld na le Swaziland.

Swo switiva

Vulavisisi bya xikhale byikume leswaku nsinya lowu wuna nghozi ngopfungopfu nkuma wawona lowu onhaka swinene swakudya loko swi oxiwe Kunene hi ndzilo. Musi wakona wuna phoyizeni leyi humaka eka tihunyi ta kona naswona phoyizeni yi dlaya tihlampfi naswona loko titirhisiwa tani hi tlhari, tadlaya.