Mathwaso a Matsatsi Robben Island
Tshebediso ya MaEuropa Robben Island
Robben Island pele ene e sebediswa ke maEoropajwalo ka sebaka moo basesisi baneng bae ma haba lapile ho haholla le tsela e lebang Bochaela. Bopaki bontse bosa lekana hoka sisinya hore morabe wa batho ba setso Kapa, ho ye ho etsahale hore ba tshoswe ke ho emiswa mela ho haholla le mawatle a bohale ho leba sehlekehlekeng. MaEuropa neba emisa nako le nakoteng sehlekehlekengle le ho kotula mojaro wa diitiso le diphenkwene, direkoto di bontsha hore basesi nkaba ba nkile mohlape wa diphengwene oka fihlang ho 1100 ka letsatsi. Efela ele kannete hore lebitso la jwale la sehlekehleke letswa ho maDutch lentswe’Robe’, hobolelang tiiso.
Tsamaiso ya pele ya semmuso Robben Island ebile ntlo ya polokelo. Hotloha ka 1600 ho ya pele, MaEuropa ba ile ba sebedisa sehlekehleke jwalo ka ofisi ya poso e sa bulwang se mmuso,ba ne ba tlohela mangolo, di raporoto katlasa lejwe le tshwauweng bakeng la di kamano tsa sikepe tseneng ditlaipiletsang. Ho nale dikepe tse mmalwa tse swahlamantseng disesitse ileng tsa qobellwa ho tsamaya di kgwedi kgwedi sehlekehlekeng nakong eo ntse ba emetse ho pholoswa.
Ho Swahlamana ha Sekepe Mabopong
Mawatle a pota potileng sehlekehleke a tumme ka bo kaba ho tiisa seo, sehlekehleke se potapotilwe ke majwe a matsutlatsutla a tshosang a otlollelang hoya metsing a botala bo lefifi. Kopanyasena le bohale bo tshosang ba mmeya le dinqanqane tse tenya tseka moqollang hoya Atlantiki, teng moo o fumanang resepe bakeng la dikepe tse swahlamaneng ka tekanyo e kgolo. Leha ba sebedisitse lebone pontshong ya mollo ka hodima leralla la mollo (Fire Hill) eo ha jwale eseng e bitswa Minto Hill tshohlamano ya dikepe eka fetang 30 diile tsa rekotwa mabopong kantlenyana ho dijalo tse nnyane. Ekaba bobedi kappa borarong ba thlahong ya tora pele eka ahwa ka 1863, fela dikepe diilanna tsa tswella ho makatswa ke sehlekehleke. Lebopong le leboya ho Robben Island ho ile hana ha tlotlwa bonnyane dikepe tse tharo mothating, hotloha moo kaofela dintse di fela hang Mafikeng.
Borithani Kapa Tshepong Entle
Ka 1602, maDutch khampaneng ya India bochabela iile ya qala Holland, mme hona ho itshetlehile maikemisetsong a mokgatlo moo bailing ba tshirelletsa tsamaiso ya mosebetsi wa kapitale ho feta tsela e isang Bochabela. Ho tshehetsa kgwebo ee, khampane ya VOC e qadile ho etsa dipatlisiso kgonehong ya theho ya nakotsohle tsamaisong e bohlokwa ya boteng ba maEuropa tshepong e tsotehang ya Kapa, e fumanehang bohareng ba tsela pakeng tsa lefatshe la kgale esitana le lefatshe le lecha.
Bona ke boemo bontseng bo tshwere le kajeno, bobedi sebopehong sa naha le tshwantshiso. Le hahole jwalo, qothisanong ya lehlokwa k abo batsi ho fihlile pele Kapa. Ka 1614, maBorithani khampaneng ya bochabela India ba rerile ho rarolla batshwaruwa ba lekgolo (100) Kapa. Hang fela palo ya banna ba 18 kapa ba 19 baile ba kgethwa mme ba iswa Kapa hoena le ho fanyehwa. Ebile sehlopha sa pele sa batshwaruwa hore ba iswe, boikwetliso boo ha moraonyana boileng ba eba tlwaelo mme hang ya ebaya fihla sehlohlolong sechabeng sa ma Australia.
Sefapono sa pele se ileng sa etsa hore maBorithane a nepahale moruong ho badudi ba maKhoikhoi a Kapa, maXhoreaile a fanang ka sephetho ntweng moo banna baitseng bailing ba bolawa le ho lemala. Hona hoile ha hlaloswa ele ho se utlwisisane ha maXhore, baneng ba batla ho tseba hore na keka hobaneng maBorithani ba tloheetse batho ba bona morao hore batlo dula lefatsheng la maKhoikhoi. O ile a ithaopa ho thusa bajaki ebang maEnglane baka motshehetsa qoketsanong ya hae le maheberu. Ka mora nakwana e kgutshwanyane, ho ile haeba leqoketsano e tiileng pakeng tsa bajaki ba kgale le batho ba maXhore, mme hona ho ile ha qobella banna ba basweu ho qhomela diketswana tsa bona mme ba balehele Robben Island.
Boikhathollo bosa Feleng Seteisheneng
Kamora teko e sakang ya tsamaya hantle, bapholohi ba bararo baile banka qeto ya hodula sehlekehlekeng hona le ho kgutlela lefatsheng la MaEngelane, ba kanna kapa base pholoswe ke maDutch kapa sona sekepe sa maPotoketsi. Ha ba bang ba bararo baile ba ikgethela ho kgutlela haye hore balo tobana le tseba emetseng feela ba ile ka dimpho tsa selemo se setjha. Nako eo ba bileng le yona sehlekehlekeng haba fihela letho tshokolohong ya bajaki, leha hole jwalo, boitshwaro ba banna ba pholositsweng, dimpho di ile tsa fumanwa mme ba ile ba kenngwa sekepeng sa thepa jwalo ka kotlo. Nakong ya ho fihla ha bona Engelane, dikweta di ile tsa utswa dipatjhe mme ba ile ba iswa tjhankaneng moo baile ba lelekwa mme ha ba ka ba tshwarelwa.
Kamora teko ya ho rarolla kotsi Kapa, maEuropa a ile a rwala makoko a fetang. Ka 1652, mokganni wa dikepe wa nako e fetileng eo e neng e le sajene eo a tsebahalang ka lebitso la Jan Van Riebeeck o ile a rongwelwa ke ke MaDutch khampaneng ya India Botjhabela thehong ya nako tsohle ntjhafatsong ya setaishene Kapa. Sepheo sa thekiso ena e ne e le ho fana ka dikepe tse emisitseng Kapa di nale ditholwana tse foreshe, meroho, metsi esitana le nama; tsohle ka phaello e phetseng hantle le ha hole jwalo, ho etsa sena, bajaki ba batjha batlameha ho hlahelwa ke meroho tshimong, le ho buisana le MaKhoikhoi a dulang lehaeng bakeng la hoba nehela kgomo le nku.
Robben Island Tlasa Puso ya MaDutch
Efeela MaDutch a ne a tiile ka maikemisetso a bona le ho qeta dikgwedi ho lokisa tsohle. Ha ele hantle, dikepe tse tharo di ile tsa setelwa di seili, tse tshwereng banna ba lekgolo le mashome a mahlano le basadi ba mmalwa hoya bophelong bo bocha Kapa. Eo e ne e tloba qalo botjha e ntle ya Afrika Borwa tshwantshiso e neng etla dula dilemong tse makgolo a mararo. Robben Island e tsamaisitswe ka maikemisetso dilemong tse fetileng mme e ne e le sebaka se sebediswang ke bajaki ba Dutch.
Bane ba eta nako le nako ho ya kotula ditiiso le diphekwene, bakeng la matswallwa a naheng e neng e atile, e ile ya fella ho enngwe ya tseding tsa pele paballong ya Afrika Borwa. Taelo ena e ile boemong moo sehlekehleke se isitseng di tiiso le diphenkwene nedi ka kgona fela ho kotula ka tlasa tumello. Ho qobella taelo ena, tebello e ne e le ho romella sehlekehlekeng mme badisa baile ba iswa ho tshirelletsa sehlotshwana sa dinku le dipudi hoba basesisi ba lapileng ba kanna ba utswa diphoofolo mme ho balehela seo ke hore ho patalwe ba nehellani hotswe kgathollohong seteisheneng teng Table Bay.
Ka Mora Dilemo tse Leshome
Ka 1965, jwalo ka mehlape e ne entse e hola, banna ba mmalwa baile ba rongwelwa sehlekehlekeng ho aha bodulo le ho jala meroho serapeng. Boholo ba bongata ba dikgaketla tsa lewatle di ile tsa fumanwa sehekehlekeng, moo ekabeng di sebedisetswa ho etsa kalaka le ho etsa dijalo tse ntle ka lejwe la kalaka le matlapa a ile a hlwauwa. Sehlopha sa pele sa batshwaruwa ba ile ba iswa sehlekehlekeng ka 1657 mme ba sebetsana le lejwe lena le neng le sebediswa ho aha matlo le mebila ya toropo ya Motse Kapa.
Sehlopha sena sa makgoba le baholehwa ha baka ba netefats, ba kgotsofaditswe ke ho qobellwa ho sebetsa, leha hole jwalo, le khampani e bile le mathata tshwanang phumanehong ya bodulo ka sehlekehlekeng. Ho kula le tlala ya kenella mathwasong a ba ahi, fela katleo e ile ya eba teng ho ella ka 1666, sehlekehleke se bile le dinku tse 350, kgomo tse10, dipodi tse 40, difariki tse 30 le batho ba 25 (ho kenyelletsa babang ba 14). Ka morao ho dilemo tse leshome (10), hone ho enale dinku tse 300 le dikgomo tse 1000.
Translated by Sebongile Sonopo
