Matšatšing a Pele a Sehlakahlake sa Robben
Tšhomišo ya Sehlakahlake sa Robben ke BaYuropa
Sehlakahlake sa Robben se thomile go šomišwa ke BaYuropa, bjalo ka boemo bja go ba le mohola go bathala ba go swarwa ke tlala ge ba le tseleng ya bona ya go ya Bohlabela. Go na le bohlatse bja bo nnyane go šišinya gore batho ba tlhago ba Kapa gore ba tšere seketswana go leka go tshela mawatle a makgwakgwa go ya Sehlakahlakeng. BaYuropa ka mehla ba be ba tla ema ka sehlakhlakeng gomme ba bune manyedi le diphenkwini gomme ba tlatše sekepe ka tšona, gomme dipego di bolela gore bathala ba be gapa diphenkwini tša go fihla 1100 ka letšatši le le tee. Go bolela nnete, leina la sehlakahlakeng la bjale le tšwa lentšung la seDutch ‘Robbe’, go rago gore ‘lenyedi’.
Tema ya semmušo ya Sehlakahlake sa Robben ya mathomo e be e le ntlopolokelo ya bašomedi ba dikepe ba Yuropa. Go tšwa go bo1600 go iša pele, BaYuropa gape ba be šomiša sehlakahlake bjalo ka kantoro ya poso yeo e sego ya semmušo, mangwalo le dipego di be di tlogelwa ka fase ga maswika a swailwego ‘maswika a kantoro ya poso’ go dikepe tša tšhomišano tšeo di tlago di nyaka. Gape go na le dipego tša dikepe tše di nweletšego fao bathala ba mmalwa ba bego ba gapeletšwa go phela ka sehlakahlakeng dikgwedi ka nako, ge ba emetše go phološwa.
Go Nwelela ga Dikepe ka Sehlakahlakeng sa Robben
Mawatle mathokong a sehlakahlake a tumile ka go ba makgwakgwa gomme, go dira gore ditaba di be mpego feta, sehlakahlake se kgobokaneditšwe ke dithibelo tša maswika a go hlaba tšeo di namago go ya nepo ya meetseng a botaleng bja leswiswi. Kopanya se le diphefo tše di šoro le lehlwa leo le ka phutulugelago go tšwa Atlantic, gomme o na le motswako wa go nwelela ga dikepe ka bontšhi. Le ge e le gore ba be ba fela ba tšhuma mello ya maswao godimo ga mmoto wa mollo (yeo gabjale e bitšwago Mmoto wa Minto), go nwelela ga dikepe tša go feta 30 di begilwe ka mabopong a selo se sa malao a maswika. Tše ka bago peditharong tša tše di diregile pele ga ntloseetša e agiwa ka 1863, eupša dikepe di tšwela pele go makatšwa ke sehalkahlake. Lebopo la Leboa la Sehlakahlake sa Robben se ikgantšha ka mašaledi a ka fase ga tše tharo tša dikepe tše di sa tšwago go nwelela, ka moka di a rusa mo maswikeng a go hlaba.
Brithane ka Kapa ya Tshepo ye Botse
Ka 1602, Dutch East India Company (Dutch: Vereenigde Oost-Indische Compagnie, goba VOC) yeo hlomilwego ka Holland, gomme se se laetša koporasi ye nnyane (khamphani ya mathomo ya phahlo ye e fokoditšwego lefaseng) ba e dirile mošomo wa bona wa sekhepetlele go šireletša taolo ya tsela ya go ya Bohlabela. Go thekga kgwebo ye, VOC e thomile go nyakišiša kgonagalo ya go hloma bogona bja Yuropa bjo bo lego leano le bohlokwa la Kapa ya Tshepo ye Botse, ye e dutšego seripagare magareng ga Lefase la Kgale le Lefase le le Mpsha. Ke maemo ao e se sa ntšego e a sware le lehono, bobedi ka tsela ya tikologo le ka seswantšho sa polelo. Le ge go le bjalo, baphadišani ba bona, ka setegenikie ba fihlile ka Kapa la mathomo. Ka 1614, British East India Company ba beakantše go bea bagolegwa ba 100 ka Kapa. Mafelelong le mehutahuta ya 19 goba 18 ya banna ba kgethilwego botse gomme ba romelwa ka Kapa sebakeng sa go fegwa. E be e le sehlopha sa mathomo sa bagolegwa bao ba ‘išitšwego’, tiro yeo ka morago ya tlogago e feleletša e ba setlwaedi ka setšhabeng sa Australia (bao ka mehla ba bego ba tlaišegago ka lebaka la kganyoga tša ba bangwe).
Sehlopha sa mathomo seo se bego se romilwe go ya baduding ba Khoikhoi ya ka Kapa seo se bego se etetšwe pele ke Crosse ya Brithane, Xhore, se feleleditše ka ntwa yeo yeo ka yona banna ba mmalwa ba ilego ba bolawa goba go gobala. Se e be e hlalošwa bjalo ka ‘hloka kwišišo’ ke Xhore, bao ba bego ba nyaka go tseba gore ke ka lebaka la eng batho ba Brithane ba tlogetše batho ka morago ga tla go dula ka nageng ya Khoikhoi. O ile tshepiša fela go thuša bafaladi ge Engeane e ka mo thekga ka thulanong le merafe ya naga gareng. Nakong ye nnyane ka morago ga moo, go bile le thulano magareng ga bagolegwa ba bafaladi ba mehleng le batho ba Xhore, gomme se se gapeleditše banna ba bašweu go kitimela ka seketswaneng sa bona go tšhabela Sehlakahlakeng sa Robben.
Setišene sa Go ya go ile sa Mpshafatšo
Ka morago ga teko ya go phološa e sa sepela ga botse, bararo bjo bo phologilego bo tšere sephetho sehlakahlakeng bakeng sa go boela Engelane, gomme ba ka ba goba ba se a ka ba phološwa ke sekepe sa maDutch goba sa Sepotokisi. Ba bangwe ba bararo ba kgethile go boela gae ya lebana le kotlo gomme ba ile ba namela sekepe sa New Year’s Gift. Nako ya bona ka sehlakahlakeng ga se ya dira selo go fetola bafaladi, le ge go le bjalo, le maiswaro a banna bao ba phološitšwego ge ba e ka sekepeng sa Gift a begilwe bjalo ka ao a lego ‘ditšhila’ gore ka mehla ba be ba tsentšhwa ka diphahlong tša sekepe bjalo ka kotlo. Mo diiring tša bona tša go fihla ka Engelane, basenyi bao ba sa nyakego go fetoga ba be ba utswitše sekgwama gomme ba bile ba “bolawa ka lebaka la molato wa bona wa peleng woo ba ba nego ba ileditšwego eupša ba e sego ba swarelwa.”
Ka morago ga teko ya go fetoga tshenyo ya Maesemana ya go falalela ka Kapa, Bayuropa ba be ba le tlhokomelo kudu ka maikemišetšo a bona. Ka 1652, ngaka ya go bua ya peleng ya sekepe, Jan Van Riebeeck o rometšwe ke Dutch East India Company go hloma seteišini sa go ya go ile sa mpshafatš ka Kapa. Nepo ya kgwebo ye e be e le go ebela dikepe ka Kapa dikenywa tše di foreše, merogo, meetse le nama; kamoka ka poelo ye kaone ka nnete. Go dira se, le ge go le bjalo, bafaladi ba ba pfsha ba be ba swanetše go hlagola serapana sa merogo, gomme ba rerišana le Bakhoikhoi ba tikologo ka dikgomo le dinku.
Sehlakahlake sa Robben ka Fase ga Molao wa MaDutch
MaDutch ba be ba ikemišeditše ka morero wa bona gomme ba feditše dikgwedi ba lokiša dilo kamoka. Ka nako ye rilego, dikepe tše tharo tše di rwelego banna ba 150 le basadi ba mmalwa go ya maphelong a bona a mafsha ka Kapa. E be e le mathomo a tiragatšo ye kgolo ka Aforika Borwa yeo e tlago go fetšago mengwa kgolo ye meraro le seripa ye e latelago. Sehlakahlake sa Robben se šomešitšwe mabaka a mehutahuta ya mo mengwageng ye mentšhi gomme e be e le lefelo la mohola go bafaladi ba MaDutch. Ba dirile diketelo tša dinako tše rilego go buna manyedi le diphenkwini, gomme le go fokotšega ga diphedi tša tlhago tša selegae (tšeo ka nako ye nngwe di bego di hlalošwa bjalo ka tš e di ‘kgahlago’), di be di tletše ka bophara, gore e feleditše e le taelo ye tee ya mathomo ya tša pabalelo ya tlhago ka Aforika Borwa. Taelo ya e boletše gore manyedi a ka sehlakahlakeng le diphenkwini di ka bunwa fela ka fase ga tumelelo. Go phethagatša taelo ye, molebeledi o bile a romelwa ka sehlakahlakeng, gomme badiša ba bewa fao go šireletša mehlape ye me nnyane ya dinku le dipodi go bathala ba ka tšwago ba swarwe ke tlala bao ba ka utswago diruiwa, gomme efoga go lefa tefo ya go reka dithoto go tšwa seteišene sa mpshafatšo ka Table Bay.
Morago ga Mengwaga ye Lesome
Ka 1654, bjalo ka ge mehlape e gola, go ba rometšwe banna ba mmakwa ka sehlakahlakeng go aga tšhireletšonyana le go bjala le serapana sa merogo. Bokaakang bjo bogolo bja dikgopa tša lewatle di hweditšwe ka sehlakahlakeng, tšeo di ka šomišwago go tšweletša kalaka, le dibjalo ntle tša leswika kalaka le seleite sa Malmesbury di bile tša hwetšwa.
Sehlopha sa mathomo sa semmušo sa bagolegwa se romelwa sehlakahlakeng ka 1657 gomme ba šomišwa go epa maswika, ao a bego a šomišwa go aga mengwako le ditsela tša ye e sa toropokgolo yeo e bego e thoma ya Motse Kapa. Sehlopha se sa makgoba le ba tšwa ka ntle ga se a fa bohlatse bja gore go ba le go šoma ka maatla go kgotsofatšago, le ge go le bjalo, go Khamphani e be e na le bothata bja go hwetša ba;ebeledi ba ka kgonago go phela lefleong leo le senago batho.
Go lwala le tlala di be di tšhosetša badudi ba ba mathomo, eupša diruiwa di be di gola botse gomme, ka 1666, sehlakahlake se be se ikgantšha ka dinku tša 350, dikgomo tše 10, dipodi tše 40, dikolobe tše 30 le 25 ya batho (go akaretšwa le bagolegwa ba 14). Morago ga mengwaga ye lesome, go be go na le dinku tša go feta 300 le dikgomo tše 1000.
Translated by Lawrence Ndou
