U Wanala ha Mapungubwe

Hu Tshi Wanala Musuku

©Roger de la Harpe
Zwithu zwa u tou thoma kha u tumbulwa ha Mapungubwe ho vha hunga vho 1930, musi vhathu vha vhatshena vha tshi thoma u tandula tshikwara lwa u tou thoma. Vho nyadza zwoṱhe zwe vha ḓo vhudziwa ngauri hafha ndi fhethu ha vhadzimu a hu faneli u iwa nahone vho swika he vha ḓo kona u wana na mavhiḓa ano swika a 23. Manwe a haya mavhiḓa ha hangwei, fhedzi mararu ndi one e aḓo vha kunga.
Ḽinwe ḽa hone ḽe ḽa vha ḽo nwaliwa no.14, ho vha huḽa mufumakadzi we a ḓo vhulungwa o tou dzula, u fhirisa zwa musi o tou lala, naho zwo ralo zwe zwa mangadza ndi zwithu zwine zwo vha zwi zwa thengokhulu kha tshitumbu tshawe. O ambadziwa mabengele ano swika 100 kha mukulo, ḽivhiḓa ḽawe ḽo vha ḽina zwithu zwa musuku zwo no swika 12 000 zwa malungu, zwe zwari zwi tshi kaliwa zwa lingana 2.2 kg, malungu a ngilasi atshi swika 26 000.
Muthu o muwanaho o tou hwala hezwo zwithu zwoṱhe nga bakethe. Ḽinwe ḽivhiḓa ḽavhuvhili ḽe ḽa vha ḽi tshi khou mangadza ḽo vha ḽi ḽa muthu wa munna, na ene o vhulungwa o tou dzula, o ambara vhulungu ha mukuloni ha musuku, ankles, na cowrie shells. A dovha avha, na zwithu zwine ha pfi zwi ḓo muborolosa musi ono fa, zwinwe zwishumiswa zwine zwa vha uri zwo itwa nga musuku, zwinwe zwi vhonala sa ngweṋa.
Zwinwe zwo no ḓivhea vhukuma zwine zwo wanala, ndi muthu wa mbeu isa tou ḓivheaho zwavhuḓi we aḓo vhulungwa na zwithu zwiraru zwine zwa mangadza zwa musuku: tshigoḓelo (tshine tshinga tsho vha tshi tshi shumiswa sa khare na sceptre (kana mace) na tshugulu ṱhukhu. Na zwithu zwiṱuku zwa tshugulu ya musuku zwo wanala kha ḽivhiḓa ḽahone, nga murahu ha musi vho no tumbula hafho fhethu avho ngo kona u vhona vhubvo ha musuku.
Ngauri manwe mavhiḓa ovha a sina zwithu zwa musuku. Unga kona u tou humbulela uri havha vhathu vho vha vha vha ndeme, naho huna uri vhuimo havho ha vhukuma vhu sa ḓivhea. Mufumakadzi sa tsumbo, anga vha mme awe vho vha vha mukokololo, kana mukomana, mufumakadzi, nanga kana mme a khosi ya Mapungubwe.

Madende a Mashangoḓavha

©David Fleminger
Tshugulu dza mashangoḓavha dzi vho thoma u ḓivhea sa madendele. Ndi zwiṱuku, fhedzi dzi aḓivhea vhukuma, zwo sikiwaho nga musuku wa foil, we wa vha wo kwaṱha u swika kha 0.5 mm zwo ṱangana ma dzi ṋala dza musuku dzo vhalaho. Tshugulu dza hone naho dzo vha dzi na ṋanga ḽithihi, zwine uya nga ha vhaḓivhi vha amba uri ndi Tshugulu ya ṋanga ḽithihi, ine iya vha i tshi khou vha fha maanḓa uya nga ha nḓivho yavho ya nga nnḓa ha zwi mangadzo zwa Mapungubwe, zwoṱhe zwine zwa sumbedziwa ndi zwa vhukuma.
Huffman o sumbedzisa na uri hunga vha hu Tshugulu ntsu. Ho no wanala na dzinwe Tshugulu kha zwikwara zwa Mapungubwe, fhedzi adzi ngo fhelela. Nga nnḓa ha u ṱalusa dzi Tshugulu dza musuku, zwi fanela u dzhielwa nzhele uri ari ḽivhi uri Tshugulu dzo vha dzi zwithu zwa ndeme u guma gai kha ḽa Mapugubwe. Tshiimelelei tsha zwipuka tsho no wanala tshikwarani, nahone Tshugulu inga vha yo vha tshiimeleli tsha zwithu zwa muya.
Na zwa uri musuku unga vho wo tou ṋokiswa a zwi ḓivhei, kana wo tou wanala kha vhunwe vhupo henefho. Naho zworalo Tshugulu dza musuku ndi inwe ya tsumbo ine a i koni uvha na tshine tsha nga iimelela kha ḓivhazwakale ya Afrika na zwithu zwine zwa vha uri zwi a kunga vhukuma zwa ṱanoni ḽa Mapungubwe.

Zwithu zwa Muya na Ndeme ya Vhulavhelesi

Zwa uri vhathu vha mapungubwe vho hulisa vhafu vhavho nga musuku na malungu zwi sumbedza uri hezwi zwithu zwo khetheaho zwo vha zwi si zwithu zwa u tou rengisa fhezi: zwo wana mushumo hayani zwine zwo vha zwi zwithu zwa muya zwa dovha zwa vha zwithu zwa u lavhelesa. Naho zwo ralo ho vha na urengisela ho vhalaho vhukati ha Mapungubwe na tsini na maḓi.
Sa K2, vhathu vha Mapungubwe vho rengisa musuku wavho, ivory, mukumba na copper vha tshi khou itela u wana malungu a musuku, ane vha a shumisa u sika zwithu zwinzhi zwa ndeme zwa u khavhisa. Zwigidi zwinzhi zwa haya malungu na dzi disc dzo bandaho zwo itwa nga makumba a ostrich na malungu ane atea u fariwa zwavhuḓi o itwaho nga khumba, zwo wanala henefho. Kha inwe nyimelo nthihi, ho wanala bodo khulwane ya ceramic yo ḓala nga malungu tsini na bako. Magwangwa a khumba, ho vha hu tshithu tshihulwane tshine wa nga renga ngatsho zwithu ubva tsha murahu hangei, dzo wanala na kha manwe mavhiḓa.
Ha dovha ha wanala na dzi ceramic dza Chinese Celadon tshikwarani, zwine zwo vha zwi tshi vha zwi tshipiḓa tsha musi vhakoma vha tshi khou nwa tie. Dzi spindle whorls dza vumba dzo vhonala lwa u tou thoma kha ḽa Mapungubwe, hezwi zwa sumbedza uri havha vhathu vho vha vha tshi tou ḓiitela zwiambaro zwavho. Uḽu ho vha hu tshimela tshavho tshihulwane tsha henefho, fhedzi zwishumiswa zwa u runga zwo vha zwi tshi tou ḓiswa zwi tshi bva tsini na maḓi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe