Hezwi wa ufha zwiḽiwa kha tshimela nga maṱarini ndi nḓila khulwane ya ufha pfushi kha tshimela. Hezwi zwiitwa nga u fafadzela mushonga wo teaho kha maṱari. Nga hei nḓila tshimela tshi ya kona u ḽa dzi pfushi u fhirisa musi tshi tshi khou dzi wana kha mavu. Dzi ngudo dzo sumbedza uri tshifhinga tsho no swika 8 uya kha 20 tsha pfushi i tshi khou dzhena kha maṱari- u tshi khou shavhana na dzi thaidzo uya ṱangana na u ḽa hu tshi bva kha midzi hune wa wana mavu o kwakwana, pfushi dza vhofha zwa sia pfushi i tshi ima fhethu huthihi.
Pfushi i tsonzwiwa nga stomata. Stomata ndi mabuli ane avha atshi kha maṱari, zwine zwa nga dzi sweat glands kha muthu. Stomata tshi hone na kha stalks na tsinde zwa tshimela zwi ya kona u tsonzwa dzi pfushi na musi hu vhuria hune maṱari avha o wela fhasi. Dzinwe dzi stomata dzi ya vhonala nga murahu ha ṱari zwine zwa amba uri tshifhinga tsha vhuḓi tsha uri sthi thome u tsonzwa pfushi ndi ndi musi tshimela tsho no hula. U aluwa ha u thoma musi tshimela tshi saathu thoma u bva maluvha kha veraison (hune mitshelo/miroho ya thoma uvha na maluvha) i saathu kaṋiwa.
Hezwi zwa ufha zwiḽiwa nga maṱarini zwiita uri na tshimela tshianwe zwavhuḓi. Zwi ṱuṱuwedza u thomiwa ha mitshelo, na u fhedza mutsiko une wa vha kha tshimela musi huna zwikhokhonono kana mutsiko une wa vha u tshi khou itwa nga mutsho, zwine zwa vha zwi tshi khu thivhela dzi mineral nga tshifhinga na u engedza mbalo ya Brix.
I dovha ya engedza vhundeme ha pfushi ya tshimela sa zwe zwa sumbedzwa nga dzi ngudo dza Pakistan nga ha gorou. U tshi nga engedza, zwa u fafadzela maṱari zwi thusa na kha tshitzhili tsha endophytic (tshitzhili tshine tsha hula kha tshimela tshi sa tshinyadze) zwi sumbedza uri bio-fortification ya goroi pfushi dza hone dzi nga thusa kha u ṱanganisa dzi pfushi.
Pfushi dzoṱhe dzi ya kona u dzhena, fhedzi u kona u shuma ha dzi mineral kha tshimela zwi ya fhambana. Nitrogen (N), Phosphorus (P), Potassium (K), Copper (Cu), Manganese (Mn) and Zinc (Zn) dzi ya zwo leluwa kha tshimela, fhedzi dzi minerala dzo nonga Calcium (Ca), Magnesium (Mg), Boron (B), Iron (Fe) na Molybdenum (Mo) a dzi yi zwavhuḓi. Amino acid chelate calcium ndi yone i yoṱhe yo no thoma calcium ine ya ḓo bva kha maṱari u tsa kha tshimela hune tsha bveledza hone. Calcium ndi ya ndeme kha u fhaṱa dzi mbondo dza sele.
Zwa u fafadzela maṱari ndi zwone zwa nṱhesa arali zwo fafadzelwa nga nḓila yone (fhasi ha mutsiko muhulwane). Marotha maṱuku, ndi one ane a kona u dzhena. Mavhudzi maṱuku ṱuku ane a mona na stomata aya kunga pfushi kha rotha ḽinwe na ḽinwe. U fanela u shumisa maḓi avhuḓi, u tsonzwa vhuthada zwi nga tshenzhema u dala ha maḓi kha sodium (Na) kana‘maḓi akonḓaho’ (high calcium). U fanela u ṱanganisa na surfactant u itela zwi kone u dzula kha maṱari. Zwiengedza u tsotzwiwa nga u thivhela marotha a maḼi uri asi ime fhethu huthihi zwine zwa ḓo konḓelwa uri adzhene kha tshimela.
Zwauri mushonga u dzhene kha tshimela zwiengedzwa ngauri pH ya vha vhukati ha 5.5 na 6.5. wa fhungudza pH nga apple vinegar kana wa i engedza nga u shumisa bicarbonate of soda. Tshifhinga tshavhuḓi tsha u fafadzela ndi vhukati ha 06:00 – 08:00 nga matsheloni or 18:00 – 20:00 kana nga madekwana hu tshi khou rothola. Uri hu kone u vha na thandululo, vho rabulasi vhanwe vha kala zwimela nga Brix nga refractometer vha saathu fafadzela vha dovha hafhu awara tharu uya kha 24 nga murahu ha u fafadzela. Brix iya gonya uya kha 3 units.
Brix (°Bx) uya kona u kala juice kha tshimela – u vhonala ha swigiri mineral na protein content. Hezwi zwi ya sumbedza uri tshimela tshi ya ḓifha, tshina dzi pfushi, tsha dovha tsha vha na maḓi matuku na u kona ulwa na u tshinyadziwa nga zwikhokhonono. Iya kona na u kala zwimela zwiṱuku (Brix yo kaliwa ndi °Bx): maṱamatisi-hana maanḓa = 4°Bx na uvha a maṱhakheni = 12°Bx; ṋawa dzo ḓala – a dzi na maanḓa = 4°Bx na uvha dza maṱhakheni = 10°Bx kana Beetroot –a ina maanḓa = 2°Bx na uvha ya maṱhakheni = 12°Bx.
Vho rabulasi vhaṱuku kana vhane vha vha vho tou ita ku ngade kuṱuku vha nga ita zwa u fafadzela nga lucerne pellets (kana rabbit pellets kana ucerne flour). Na bigiri mbili dza pellets kha maḓi a 1litre wa fafadzela hoṱhe nnṱha na fhasi. Hu ya vha na 1% ya thandululo ya EM (zwitzhili zwine zwa vha zwi tshi khou shuma zwi sa vhonali) kana zwivhungu na tie yo tangananaho inga shuma kha u fafadzela.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe