Huna dzinwe nnzhi ‘Solanums’ kha muṱa wa hone nnzhi dzine dza divhea ndi Solanu na Solanum lycopersicum (ṱamatisi). ‘Muxe’una tshaka nnzhi nahone zwine wa vha zwone zwi ya ḓaḓisa. Kha ḽa Afrika Tshipembe S. americanum, S. nigrum na S. retroflexum ndi hedzo dzine dza shumiseswa.
Muxe u hula u swika kha 75cm wa ita tshiṱaka na tsinde ḽine ḽa vha na muvhala wa phephulu na maṱari ane avha madala oyaho kha girei. Maluvha ahone ana zwithu zwine zwa nga zwi tshena na vhukati hune havha tshitopana zwa bvisa mutshelo mudala wa phephulu na mutshena musi u tshi vho vhibva. Mitshelo, maṱari matete na thanda dzine dza vha tsekene zwi ya ḽiwa. Fhedzi a u faneli u ṱanganisa na Solanum retroflexum hedzo ndi dza musi muxe wo no fa (Atropa belladonna). Dzine dzo fa dzi ya penya, maluvha ahone ndi muvhala wa phephulu hu sini mutshena.
Ndila Dza u Tavha Muxe
Muxe, ndi tshimela tshine tsha hula zwavhuḓi, ndi zwavhuḓi u ṱavha nga mbeu wa kona u ita zwiraba. Musi u tshi vho ṱoḓa u kana zwiraba unga isa tsimuni zwine zwa vha uri ndi 1.2 kg/m2. U ya kona u hula kha mavu ane avha uri o thaba, na nyimelo dzine dza konḓa fhedzi u funa mavu ane avha uri o thaba, u ya hula na murunzini.Ngudo dzo sumbedzisa uri u funa vhukuma nitrogen (N) na phosphorus (P). Hezwi zwi nga shelwa sa manyoro, sa 2:3:2 kana 3:2:1. Zwine zwa lingana 40 g/m. Tshikalo tsho linganelaho ndi tsha bigiri ya tie zwine zwa vha manyoro a 200g hezwi zwi nga vala 5 m. Unga panga manyoro kha mugodiw a ṱanganisa na mavu u saathu ṱavha.
Vha zwa vhulimi, maḓaka na zwa u fasha khovhe vha themendela zwitevhelaho: musi u tshi khou do shumisa manyoro fhethu hune havha huhulwane nga manyoro a nguluvhe kana a khuhu unga shela manyoro ane avha bakethe ḽa 10 lt kha zwanḓa zwine zwa vha uri ndi 20cm u vulea na vhulapfu ha 15 cm. Tshikalo hetshi tshi ya shuma na musi hu tshi khou shumiswa manyoro a kholomo u vala fhethu hune havha 5 m u lapfa kha vhupo.
Nga murahu ha musi wo no ṱavha kha dzi ndunduma wo vala nga mahatsi uri hu dzule ho thaba, naho huna uri uya kona u konḓelela na musi huna gomelelo, uya ṱoḓa maḓi uri u kone u vha munzhi-ane anga lingana khamusi lt nṋa kha 1m².
Zwikhokhonono zwine zwa ḽa muxe ndi masunzi, black aphids, caterpillars, nzie na beetles, zwi langiwa nga u shandukiswa ha tshimela kana ho shelwa mushonga kha maṱari. U fanela u ṋanga zwimela zwine zwa yelana nazwo u fana na nyala na garlic, zwine nga mupo zwi ya thatha zwikhokhonono. Muxe uya shavhana na zwithu zwine zwa tshinyadza maṱari sa leaf curl, yellow vein, na mould na powdery mildew. Nyimela ya u hula na mavu avhuḓi zwi ya fhungudza malwadze.
Tsumbo iVhonalaho
Zwine zwa swika 2 ha ya muxe iya vha yo ṱavhelwa u rengiswa kha bulasi ḽine ḽa vha vhukati ha Memel na Newcastle. Zwiraba zwi vha zwo ṱavhiwa mafheloni a Khubvumedzi kha dzi row mbili dzine dza vha dzo ita ndunduma. Dzi ndunduma dzi vha dzo siana nga 5m uri hu kone u dzhena mitshini ya u kaṋa. Kha row inwe na inwe huna bommbi ya u sheledza ine ya vha yo valiwa nga nguvho ya plastic na mabuli a zwiraba. Uri u kone u kaṋa mitshelo zwiraba zwi fanela u ṱavhiwa lwa vhege tharu. U vha wo ḓala u swika kha 1.5 t/ha, fhedzi u siana ha hone hu vha hu na u ḓala 2,5 tons ya mitshelo nga hectare.Vhafumakadzi vha henfeho vha ya ya vha dobela mitshelo nga zwanḓa vha holelwa kha zwine zwa swika kg. Jamu ya hone (nga tshivhuru ‘nastergal konfyt’) ya rengiswa sa Umsobo, dzina ḽa muxe ḽa tshi Zulu.
Nḓila Dza Uḽa Muxe
Nḓila dza khwiṋe dza u kaṋa muxe ndi u tou khatha ubva kha tsinde, hezwi zwithusa uri u dovhe u aluwe. U dzulela u kaṋa zwi thusa kha uri na wone u dzule u tshi khou kaṋiwa zwine zwa ita uri u kaniwe lwa tshifhinga tshilapfu.Maṱari anga kaṋiwa u swika mitshelo i tshi vho thoma u vhonala. Ubva hafho maṱari aya thoma unga mukumba. Musi u tshi khou shumisa maṱari sa muroho unga kaṋa wa bika wa ḽa sa muroho kana wa ḽa wo tou ralo.
Vhuṱungu hawo avhu vhonali fhedzi mutshelo mudala uvha una solanine, zwine zwa ḓisa mulimo. Mitshelo inga dobelwa musi yono vha na muvhala wa phephulu na mutsu, kanzhi ndi ubva nga nwedzi wa Phando u swika Lambamai. Mitshelo i ṱoḓa u dobiwa hu sina calyx (tshithu tsha nga nnḓa tsha u khwaṱha tsha mutshelo, kana wa tshi bvisa u saathu bika. (U fanela u fara mitshelo wa bvisa calyx.)
Muroho unga uḽa wo ralo kana wo bikiwa, fhedzi mutshelo ubva zwavhuḓi wo bikiwa. Mutshelo wa hone ho waniwa uri uya ḓifha naho huna uri ndi muṱuku u fhira wa muxe une wo ḓoweleya sa Solanum nigrum var. guineense, una muthetshelo wa u ḓifha. Mitshelo iya shuma kha u ita jamu, ine ya konḓa u wanala tshinwe tshifhinga unga i wana i ṱhukhu. Arali wanga tsheya mitshelo yahone unga iḽa na kha dzi salad kana wa i shela kha garlic na nyala, caraway na sesame seeds, olive oil na balsamic vinegar. U nga i shumisa na u i ṱanganisa na feta. Kana wa shela nnṱha ha khovhe, yo to ralo.
Muxe sa Mushonga
Maṱari anga shuma kha u lafha zwilonda zwa pfuko, zwilonda na leucoderma (nyimelo ine ha vha hu si tshena pigment kha lukanda, hu tshi khou ḓa mavhala matshena).
Dzi ngudo dzo tenda uri Solanum nigrum ina zwine ya lwa nazwo kha zwa herpes. Iya thusa na kha u fhungudza arali una vhulwadze ha mabiko, ya fhedza na vhuṱuku fhedzi a zwina vhutanzi arali na Solanum retroflexum i tshi zwikona.
Zwandeme: U kaṋa miri ya ḓaka zwi ya vha khombo zwi fanelwa u itwa nga vhathu vhane vha vha na nḓivho. Vhathu vhane vha vha uri avha na nḓivho vha nga lwala na ufa vha fa vho la tshimela tshi si tshone.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe