Carob: Muri une wa sa Dzhielwe Nnṱha wa Zwiḽiwa

Carob pods - curly or flat - contains a sweet pulp and protein-rich seeds. The pods are used as a chocolate substitute and animal feed while the seeds are ground and used as a thickening agent.

Muri wa carob (Ceratonia siliqua) u dovha wa ḓivhiwa sa St John’s Bread ndi muri muṱuku wo linganelaho une wa dzula u mudala na maṱari ane anga mukumba. U bveledza 13-30cm ya mbeu ine ya vha yo lala i tshi nga mukumba na zwine zwa nga chocolate zwine zwa ḓifha na gum ine ya tou nga mbeu dza ṋawa.
Asi muri une vhubvo ha hone ha vha Afrika Tshipembe fhedzi uya sumbedza u fulufhela sa muri une wa ḽiwa nga zwifuwo na nga vhathu u tshi khou takula zwiḽiwa zwa mvelo.
Dzi ṱhoduluso nga ha carob dzo itwa kha ḽa USA nga 1949 ho tou ṋangiwa kha tshaka dzine dza vha uri ndi dzone dza khwiṋe, dzinwe dza hone dza kona u ḓiswa kha ḽa Afrika Tshipembe. Miri ine ya swika sumbe iya shumiswa u mona na shango. Zwi tshi khou fhambana na muthetshelo, na tshivhumbeo tsha mbeu( dzinwe dzi vha dzo a dza, dzo songana) u fana na mbeu na u ḓala ha swigiri (ubva kha 48%-56%).
Tshaka ṱhanu dzine dza vha uri dzi hone kha ḽa Afrika Tshipembe nga maanḓa kha vunḓu ḽa western cape) dzo ṱoliwa kha dzi ngudo nga vha Department ya Food Science ya Stellenbosch University nga 2010. Tshikalo tsha swigir (ine 70% ho vha hu sucrose) zwine zwa fhambana ubva kha 40-54%, ya protein na amino acidi yo fhelelaho ya 17, ho katelwa na dza sumbe dza amino acidi. Zwithu zwinzhi zwa u ita zwiḽiwa-vhurotho mikapu ya nga matsheloni, zwi nwiwa zwa mafhi, vhuswa na mousse zwo wanala nga murahu ha hedzi ngudo.
Nga mulandu wa uri ho ṱoḓea u langa hu ṱuku, muri wa carob u ya ṱoḓa u dzhenelelwa hune ha vha huṱuku. Ndi miri ine ya ḓivhelwa mapfura ine ya shuma kha u adza shango na windbreaks. Uya thusa kha u thivhela mulilo ngauri maṱari ahone a a dunga zwine zwa vha fhasi. Khuni dza hone dzi ya konḓa ndi ngazwo i tshi shumiswa musi hu tshi khou itwa thundu dza nḓuni. Iswa zwituku nahone iya kona u vha khuni dza vhuḓi dza u vhasa, iya kona na u ita malasha a vhuḓi.
Mbeu na maṱari dzi ya ḽiwa nga zwifuwo zwo no nga kholomo, nguluvhe, mbudzi, nngu na donngi. Ina mushumo munzhi kha zwifuwo. I nga ḽiwa i thethe kana yo gotshiwa. Mbeu ya hone inga shuma u ita tshepisi (galactomannan), ine ya shuma u khwaṱhisa na u ḓisa muthetshelo wa chocolate kha zwiḽiwa.
Hoyu muri ndi kale vhukuma u tshi khou ṱavhiwa kha mashango manzhi u mona na Mediterranean sea, nga maanḓa fhethu hune ha fhisa na hune ha sa vhe na mavu avhuḓi. Vhabveledzi vha muri hu vha ho katelwa vha Spain Italy, Morocco, Turkey na Portugal. Portugal, uya nga ha tshitatisitiki tsha UN, vhabveledza zwine zwa swika 40 000 ton ya carob nga nwaha 2016. Luphuse lwa carob lu ya shumiswa kha zwishumiswa zwinzhi zwi tshi khou bva Spain.
Mbeu ya carob iya shuma na kha u kala u lemela ha musuku na gems ngauri mbeu dzi ya lemela. Ipfi ‘carat’ ḽi bva kha qīrāṭ dzina ḽa tshi Arabic ḽine ḽa vha ḽi tshi khou amba mbeu.

Nḓila dza u Tavha Muri wa Carob

©Jad Issa

Muri hoyu u hula nga zwiṱuku unga u ṱavha nga mbeu. Mbeu dzi ṱoḓa maḓi ane vha uri akhou vhila ha tevhela u lovhea ha maḓuvha mararu uri i kone u mela zwavhuḓi. Mbeu i fanela u ṱavhiwa muṱavhani (luṱabvula kana tshilimo) kha dzi khonthina dza kale dzi sa tsha shumaho. Zwiraba zwi fanela u bviswa musi zwo no swika 8-10cm uya nnṱha. U fanela u konḓa usa vhaise mbeu ine ya vha thethe musi u tshi bvisa zwiraba.
Miri ya caro ndi trioecious zwine zwa amba uri huna muri wa munna na wa tsadzi, dzinwe tshaka dzi ya vha dzi dza tshinna fhedzi ngeno dzinwe hu maluvha a tshisadzi fhedzi ya tshinna nthihi inga bebisa dza tsadzi dzine dza swika 10-20. Zwa u bebiswa zwi ya hwaliwa nga muya na zwikhokhonono, fhedzi zwi ya fhungudza uri muri u anwe zwavhuḓi.
Muri hoyu uya konḓelela gomelelo, muya wa lwanzheni na mavu a tshaka dzoṱhe. Dzi funa fhethu hune ha vha uri ho oma, na matomboni. Dzi ya funa u sheledza naho hu si nga maanḓa na u nyora fhedzi ahuna zwa u geredzela. Mbeu ya hone i kaṋiwa hu saathu swika vhuria, dzi fanela u bviswa kha muri nga thanda, dza vhewa kha nethe kana tshithu tsha u adza fhasi ha muri uri ḓuvha ḽi dzi fhise.
Mbeu iya bveledzwa nga murahu ha minwaha ya 6-7 zwine zwa swika 125kg unga zwi kaṋa kha muri une wa vha uri wo no hula ure na minwaha ya 25 uya nnṱha. Zwine zwa vha zwi thi swika 2 kg zwi nga lavhelelwa kha muri une wa vha na minwaha ya rathi. Miri yo khwiniswaho inga vha na mitshelo nga murahu ha minwaha miraru kana miṋa. Malwadze kha muri wa carob ndi maṱuku hu ḓi tou vha na zwikhokhonono na carob moth, Myelois ceratoniae.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe