Ti Symbols ta Tiko ra Afrika Dzonga

Xiharhi xa Tiko

©Nigel Dennis

Springbok/Springbuck - Antidocras marsupialis

Vito ra springbok risukela eka ma endlelo ya xona lawa yo tlulatlula leswinga ntolovelo eka xiharhi lexi. Hivumbirhi ka swona xa xisati na xa xinuna swina timhondzo, kambe hi xitalo xa xinuna hixona tinga tiyela titlhela ti bumbula. Springbok xikumeka hi ntumbuluko e xifundzheni xa Free State, North West Provinces, xikan’we nale Karoo nale tlhelo ka West Coast ya Afrika Dzonga. Xitolovele ku hanya eka tindzhawu letinga oma tipfumalaka swakudya xikan’we nale ka letinga pfuleka laha kungana byasi.

Xidya byasi na matluka naswona xinga hanya nkarhi woleha xinga kumi mati, tani hi leswi xitswongaka mati eka matluka lawa ya tsakamaka lawa xidyaka wona. Laha kungana mati kona, hambi swiritano, springbok xita n’wa mati kona.

Springbok i swiharhi leswi fambaka h imintlawa leyintsongo hi tinhweti ta xixika naswona ti engetelela mintlawa ya tona kuva yikula loko ku fika tinhweti ta ximumu. Titswalana nkarhi wihi na wihi wa lembe, naswona vana vakona vatswariwa endzhaku ka 6 wa tinhweti wo biha e mirini. Hiku leha xifika eka 75 cm na ntikelo wa 40 kg.

Xinyenyani xa Tiko

©Peter Delaney

Blue Crane - Anthropoides paradisia

Xinyenyani lexi xo saseka xa blue crane aku sele kantsongo xikumeka laha Afrika Dzonga ntsena. Xina muhlovo wa wasi wovangama kuya eka mpun’wa, xiva na nkolo wo leha swinene lowu helelaka hi nhloko ya xivumbeko xa spherical. Xina milenge yoleha na tipapa tosaseka leti kokaka e hansi. Xinyenyani xa blue cranes xi hanya hi switsotswanoa, swikokovi na tinyungu kumbe mbewu. Xitshikela matandza ya xona e misaveni, ekusuhi nale matini.

Tindzhawu ta vutshamo bya xona hilomu kungana byasi byo pfuleka nale ka ti Karoo. Blue cranes titala ku kumeka nhopfu eka ti Karoo, KwaZulu Natal nale ka ti Highveld. Tinyenyani leti titala ku voniwa tiri timbirhi kumbe tiri hintlawa wuntsongo. Blue cranes ti lehe kufika kwalomu ka mitara yin’we naswona titala kuva ti miyerile kambe tina kurila ko hlawuleka loku twalelaka e hehnhla, loku nga twalaka kusuka ekule.

Hlampfi ya Tiko

©Jean Tresfon

Galjoen - Coracinus capensis

Hlampfi ya galjoen hi leyi kumekaka ematini yale malwandle ya Afrika Dzonga. Yitala ku kumeka eka mati lawa yanga entangiki laha kunga ti surf zone ekusuhi nati shore. Mihlovo yayona ya hambana hambana kuya hilaha yitshamaka kona, ekusuhi na maribye yivonaka yiri ya ntima kasi eka tindzhawu letingana sandi, yivonaka yiri ya silivhere kuya eka muhlovo wa bronze.

E KwaZulu Natal, hlampfi leyi galjoen yitiveka tani hi blackfish kumbe black bream. Galjoen yidya ti red bait (ascidians), xikan’we na switsotswana swale matini swotani hiti mussels nati barnacles. Mpiwo wa yona lowunga tsarisiwa wu kwalomu ka kutlula 55 cm kutani yitika kwalomu ka 7 kg, hambiswiritano, sayizi yale xikarhi yitala kuva yiri ehansi nyana.

Xiluva xa Tiko

©Nigel Dennis

Giant or King Protea - Protea cynaroides

Hinkwako eka tindzhawu ta Western na Eastern Cape, kahle kahle kusukela e Cederberg kuya e Grahamstown hikona laha kunga kumekaka king protea. Vito ra xi latin ra protea leyi, cynaroides leri vulaka cynara (artichoke), risukela eka leswi xiluva lexi xivonakisaka xiswona ngopfu ngopfu laha ku humaka mabilomu. King protea i xiluva lexikulu swinene eka muxaka lowu wa mabilomu.

Nsinya wa Tiko

©Nigel Dennis

Real Yellowwood - Podocarpus latifolius

Nsinya lowu wa xikhale wa muxaka wa yellowwood i khale swinene wurikarhi wu mila laha Afrika Dzonga kutlula one million wa malembe. Wutala ku hangalaka na tiko ra Afrika Dzonga hinkwaro naswona wunga kumeka swinene e Table Mountain, xikan’we nale tlhelo ka lwandle hile vuhuma dyambu nale dzongeni ra Cape, enhoveni yale Drakensberg, kuya nale henhla e Soutpansberg nale Blouberg e xifundzheni xa Limpopo.

Misinya ya Yellowwoods yikula yi leha swinene, laha yifikelelaka kwalomu ka 40 metres, na tshindi robumbula kufika eka 3 metres hiku anama e nhoveni. Hambiswiritano, loko yimila laha kunga sirhelekangiki kufana na le swienhlweni swa Table Mountain yi vonaka yi komile swinene, yi tlhumile naswona yiri misinya ya mintlhontlho swinene.

Mahanti ya wona iya muhlovo wa khaki laha wuyaka eka mpun’wa loko nsinya wuya wukula swinene. Le nhlokweni wa wona kulanguteka kuri kuntsongo swinene loko ku pimanyisiwa na kuleha ka wona. Muhandzu wakona wulave kufana na pine cone, kambe i wobasa, wa rihlaza rovonikela kasi minkarhi yin’wana wuva wa pink hi muhlovo.

Nsinya wa yellowwood wuhumesa mihandzu hayimbirhi ya xinuna na xisati, kambe muhandzu wa xisati wulanguteka wufana hi xivumbeko na muhlowo va cherry.

Translated by Ike Ngobeni

Mujeko wa Tiko ra Afrika Dzonga

Mujeko wa tiko, lowunga sungula ku tirhisiwa rosungula hiti 27 April 1994, wu tumbuluxiwe hi Mr Fred Brownell, khale ka South African State ...more

Matimu ya risimu ra rixaka ra Afrika

Hi April 20th 1994, khale ka President wa tiko, FW De Klerk, u tivisile leswaku tiko ra Afrika Dzonga ritava na tinsimu timbirhi ta rixaka. ...more