Mandela, Mongo wa rito ra Africa

© Eric Miller

Vutomi byo olova

Nelson Mandela a alana na miehleketo yinwana na yinwana leyi ayi hlamusela leswaku hi yena Messiah wa tiko ra Afrika. "Andzi voni swirikahle kuva kulangutiwa munhu un’we tani hi messiah loyi anga taya a ya ponisa tiko ra Afrika hinkwaro", Leswi a byela vateki va mahungu loko a amukeriwa e Tunis eka 1994 summit ya lembe na lembe ya Organisation of African Unity (OAU) – rendzo rakwe rosungula eka nhlangano lowu tani hi President. Kambe vanhu votala avan’wi vonisa sweswo.

Kungari tani hilava vanwani varhangeri va matiko President Mandela ari na swihlawulekisi swa munhu nene, leswi aswivangiwa hikuva a tshame nkarhi woleha swinene e khotsweni xikan’we noka angari na ku kwata ehenhla ka vanhu lava vanga n’wi endla hi tihanyi.

Kufana na van’wana varhangeri va matiko lawa va tirhisaka hindlela yo hoxeka matimba ya tihofisi ta vona, vakuma rifuwo rikulu swinene naku hanya vutomi bya xiyimo xale henhla swinene. President Mandela a hanya vutomi byo olova naswona a tirhisa xiyimo xa yena xa ntirho ku pfuna lava pfumalaka. A simeke nkwama wo hlawuleka wa President's Children's Fund laha yena anga nyikela kusuka eka muholo wakwe mali yo ringana R 150 000 (US $41 000) hi lembe kuringana 5 wa malembe atlhela a rhamba van’wani ku endla hindlela yoleyo.

Van’wamabindzu va endle tano. U tirhisile xitulu xakwe kupfuneta nale ka mapfhumba lawa yanga endla leswaku kuva na swakudya swa na mixo eka vana va swikolo swa primary xikan’we na ku kuma vutshunguri bya mahala eswibedlele na ti tliliniki eka vana na vamanana lavanga tika.

Ku tsan’wiwa ka summit ya OAU

Eka Tunis OAU summit hi June 1994, muteki wa mahungu u hlamusele President Mandela tani hi "mongo wa rito ra Africa". Eka ntshamo lowu e dorobeni leri ra n’walungu wa Afrika xikan’we na vayimeri va mimfumo, ntirho lowu wutsan’wise summit leyi ya OAU, kukatsa na vukona bya vayimeri lava ava talele hi vukungundwani va Afrika.

Vateki va mahungu va vutise vurhangeri bya Afrika Dzongo loko kuriku vata na matikhomelo ya kahle eka OAU lawa Afrika Dzonga ayiri ku ya amukeleni kuya eka constitution leyintshwa ya tiko leyi tshikelelaka ngopfu eka mfumo woka wunga tumbeti nchumu, ntshuxeko wovulavula no famba famba.

President Mandela na vurhumiwa bya yena vaswivekele e tlhelo swilo hinkwaswo laha eka lembe leri landzelaka yena na mfumo wa Afrika Dzonga vanga hoxa xandla swinene eka ku endla milawu leyi yinga vuya yi vuriwa ku: "kuka unga ngheneleli eka timhaka ta matiko yan’wani na leswi va hlanganaka naswona" kambe vakombela ntirhisano eka matiko.

Hambi leswi President Mandela anga kombela leswaku matiko ya tirhisa maendlelo ya xidimokirasi naku hlonipha timfanelo ta ximunhu, hinkarhi walowo vanga kandziyeli timfanelo teto, ku endla vutholorisi himatiko yanwana lawa yanga pfuneta vandla ra ANC hi malembe yaku lwela ntshuxeko.

Leswi swiendle leswaku kuva naku onheka ka vuxaka exikarhi Afrika Dzonga na United States xikan’we na matiko yavu pela dyambu lava vanga khanyanisa swikandza loko swita eka vunghana President Mandela na Libya, laha tiko leri ari hehliwa hiku wisa xihahamphuka xa Pan American Airlines "jumbo jet" ehenhla ka Lockerbie e Scotland hi 1988, na Fidel Castro wa Cuba loyi ma America vanga se n’wirivalelaka kuva a endle leswaku mabindzu lawa avari nakutsakela eka wona anga wa teka yava ya mfumo laha anga va ririsi kukatsa no celela matlhari ya nuclear swinga tiveki e swihlaleni. Deal ya oyili ya Afika Dzonga na Iran yinyanyise ntlimbo na United States.

Matimba lawa ya twalaka e Africa

Kambe ehandle ka nkwetlembetano, tiko ra United States na Europe ava langutela eka President Mandela na Afrika Dzonga kuva matimba lawa yangata vonaka e Afrika, kutisa kurhula na kukurisa economy. Hivumbirhi bya America na Europe va hoxe mamiliyoni ya ti dolara eka Afrika eka malembe lawa ya landzelaka kambe ava tsakisiwanga hi mbuyelo wakona.

Xiyenge xikulu xa rifuwo leri xihelele e swikhwameni swa vanwani va varhangeri va Afrika laha matiko ya vona yaya emahlweni ya hlupheka. Sweswi, na xihlawu hlawu xinga hundza, America na Europe ya kombele Afrika Dzonga ku teka vurhangeri eka tiko nkulu hinkwaro.

Vanga tsakela kuvona ntshikelelo wa Afrika wuhunguteka laha ntirho wotala wu faneleke ku endliwa hi Ma Afrika hi voxe. Naswona kungava mani, va ehlekete, leswaku kunga sungula ntirho wunwana kungariku President Mandela na Afrika Dzonga va swiendla? Hinkarhi walowo, exikarhi ka matiko ya Afrika. Afrika Dzonga rihumelele tani hi ntshembo wa Africa.

Matiko lawa yotala ava tsandzeka no tikhoma eka kulangutela ku hetisisiwa ka mburisano kuva wu hela e Afrika Dzonga. President Mandela a fambiseriwa kuya eka xitulu xavurhangeri bya tiko ra Afrika naswona swipfune kuherisa mindzilo yale Lesotho laha hile tlhelo yihlothletela Nigeria, Mozambique namatiko yan’wana. Kambe President Mandela uvuye a vona xitlhakani lexi ata wela eka xona — kuva mukutsuri wa Afrika kasi kuva na madzolonga hile tlhelo e kaya. Hi vutlhari u hlawule xitulu hi vurhon’wani e Afrika laha ayisa mianakanyo yayena eka swiphiqo leswi aswiri kona endzeni.

Translated by Ike Ngobeni

Mandela on His Global Leader Project

'Kusukela kwalano ndzi vone rhengu leri rikula no kuma matimba, riva ntiyiso nakuva rhengu ra kahle ro tiya,' kuvula Mandela....more