Ku Voniwa ka Cheetah

©Shem Compion
Cheetah (Acinonyx jubatus) yikuma vito ra yona kusuka eka rito ra xi Hindi “Chita”, leswivulaka yamavalavala “spotted one” hikokwalaho ka mavala ya xirhendzevutani ya ntima eka miri wa yona wa voya bya nsuku. Yina nhloko yintsongo na matihlo lawa yangale henhla kukatsa na swindlebyani swa xirhendzevutani swa ntima nako basa e makumu.
Ntila wa ntima lowu onge wulo handzuka, wutsutsuma kusuka eka khona ya tihlo kuya eka khona ya nomo naswona swiyipfuna kuva yi languta kahle loko yiri ekuhloteni na nhlekani. Ncila wakona wu lehile, wuna swicoti coti swa ntima laha yingana swirhendzevutani kuya eku heteleleni ka ncila.

Miri wayona lowu wolala wuyipfumelela kuva yitsutsuma hi rivilo ra 120 km/hr ri endla leswaku yiva xiharhi xa rivilo laha misaveni. Ta xisati tintsongo nyana kutlula ta xinuna, laha ya xinuna yinga pimiwa kuva kwalomu ka 1,8 m kuya eka 2,2 m hiku leha naswona yitika 40 kg kuya eka 60 kg.
Kuya hi Tenikwa Website, ti cheetah titekiwa tani hi xin’wana xa swimanga leswingariki swikulu, hikuva yihava rhambu ra hyoid laha nkolweni leri endlaka leswaku xihari xi papamala naswona ayi bongi kambe yi endla mpfumawulo lowu karihaka swinene loko yitsakile. I xin’we xa swihari leswi welaka eka ndyangu wa swimanga lexingariki na minwala leyi tlhelelaka endzhaku, leswivulaka leswaku migandlu ya minwala ya vonaka eka mikondzo yayona.
Yi tiveka hikuva yikota kuhlambela, hambi leswi yinga switsakeleki ngopfu ku hlambela naswona ayi koti ngopfu kuva yi khandziya misinya, kambe yinga tirhisa misinya leyinga voyama kumbe marhavi kuva yi wisa kumbe yi languta valala.
Ya xinuna ayina ndzhawu yokarhi ya yona naswona yinga famba famba eka tindzhawu totala swinene leti tinga ta xisati. Ehandle ka tinghala, hi wona muxaka wa swimanga wuri woxe e Afrika lowu endlaka mintlawa, laha hi xitalo wungana ya xisati na vana vakona kumbe kufikela eka ta xinuna tinharhu kusuka eka vana vayona.
Ta xisati titala ku kumeka na ta xinuna ntsena loko kuri minkarhi ya masangu, laja kungavaka nkarhi wihi kumbe wihi wa lembe. Ku biha e mirini ka yona switeka 92 wa masiku, laha kwalomu ka vana va mune va tswariwaka hinkarhi wun’we. Vana vakona va tswariwa vari na voya byikulu laha nhan’wini kuya eka rump, leswi endlaka leswaku swikota kutitumbeta naswona switumbetiwa eka byasi lebyo leha kumbe eswihlahleni.
Kuya hi Tenikwa, 90% wa vana vayona valova vanga se fikisa tinhweti tinharhu, laha kutlula hafu ya vona vadlayiwaka hi valala. Hafu leyin’wana 40% yikumekaka yinga tiyelangi kumbe yingari na masocha yoringanela kuva yi hanya himpfumaleko waku hambana hambana kati gene.
Ti cheetah titiveka kuva tiri xihari xo olova xale handle eka muxaka wa swimanga kuva switolovetiwa maendlelo yokarhi naswona sitirhisiwe ngopfu kuva xipfuneta eka ku hlota eka mintlangu kutlula kwalomu ka 5 000 wa malembe. Xobiha hileswaku a yitswali kahle loko yipfaleriwile.

Ku Dlawa na Madyelo

©Justin Fox
Cheetah hi xitalo yi hlota na nhlekani, ngopfu ngopfu wahari mixo kumbe loko dyambu riya eku peleni. Yitsakela kuva yitshama laha kungana byasi byo leha, savannas, laha kunga tlhuma naswona minkarhi yin’wana etintshaveni, hikuva yitolovele kuva yidodela swihari leswi yi dlayaka swona kuringana mpfhuka wuntsongo loko yingase xihlongorisa. Loko yi xikhomile, xiharhi lexikulu xitlimbiwa hileka nkolo kasi leswintsongo swona swinga dlayiwa hiku lumiwa enhlokweni.
Yita dya hiku hatlisa swinene endzhaku ka kudlaya xiharhi xexo, tani hileswi yinga koteki kutilwela loko swiharhi swinwana swilava kuyi tekela swakudya. Laha makumu ka timbambu ka cakunyiwa, dzovo, marhambu na swalendzeni swita tshikiwa. Cheetah aya ha vuyi laha yinga dlayela kona naswona ayidyi masalela ya xifuwo lexinga dlawa.

Vulawuri

©Shem Compion
Cheetah i xiharhi lexi sirheleriweke, leswivulaka leswaku xingaka xinga dlawi. Eka leswa 100 000 leswi jika jikeke e Afrika, swiphemu swinwana swale Middle East nale Central Asia loko ku jikeriwa eka twentieth century, leswintsongo eka 7 500 swaha sele enhoveni naswona swintsongo eka 1 000 swaha kumeka eAfrika Dzonga.
Ku ololoxa swiphiqo swa valala, Predation Management Manual, wutsundzuxa leswaku ku akiwa xivala lexingana marhavi xikan’we nandzhawu yaku veka mbuti ya Boer tani hi xinavetisi. Xitlhakani xifanele kuvekiwa enyangweni wa xivala kuta kota ku phasa cheetah. Vaka Nature Conservation vafanele ku vitaniwa kuta teka cheetah loko yi phasiwile. Kumbexana, cheetah yinga tlhaveriwa murhi kutani yichuchiwa yi famba.
Darata ya Jackal proof, leyi kunga darata ya mesh leyinga kwalomu ka 1,2 m hiku leha leyinga pfuleka kufika eka 74 mm, kumbe darata ya gezi, huwa, rivoni na swochavisa swo nuha, kupfalela swifuwo exivaleni, kutirhisiwa ka murisi xikanwe na murindzi swinga pfuna ku sivela ku lahlekeriwa.

Translated by Ike Ngobeni