Kutfolakala kwe Cheetah

©Shem Compion
Le Cheetah (Acinonyx jubatus) itfole libito layo kusuka egameni le Hindi “Chita”, lekuchaza kutsi “leyo yemabala” ngenca yemabala ayo layindingilizi lamnyama kulesikhumba sayo lesiyigolide. Anetinhloko letincane nemehlo labekeke endzaweni lesetulu kanye netindlebe letimfisha letiyindingilizi netindzebe letimhlophe.
Lilayini lelimunyama lelibukeka njengetinyatselo letingatsi tiyadzabuka, letigijima kusuka ngekhatsi kwelikona leliso kuya ekoneni lemlomo phindze lisita ngekubamba tince ngesikhatsi sasemini-ngesikhatsi sekutingela. Imisila yato midze, inemabala lamunyama latindingilizi langasekugcineni kwalomsila.
Lokwakheka kwawo ngekucina nalokuba ncama kwawo kuwavumela kutsi agijime aze afike kumakhilomitha lalikhulu nemashumi lamabili ngelihora lokuwenta tilwane letifika kucala emhlabeni. Lamasikati ema cheetah mancanyana kulanawo lamadvuna, ngetilwane letindzala letikala 1,8 m kuya ku 2,2 m ngebudze phindze tinesisindvo lesimashumi lamane kuya kumashumi lasitfupha ema kg.
Ngekuya kwe Website ye Tenikwa, ema cheetah abekwa njengayinye yelikati leli Ncane kantsi futsi alisilo leliKhulu, ngoba atinalo litsambo letindanda ngetintsamo tawo futsi akawenti umsindvo wemabhubesi kepha umsinjwana uma ajabulile. Ngulinye letilwane temakati lakete tingalo letingatfolwa letiphelele, ngako lomcondvo wetingalo ungeke ubonakale kuletinyatselo.
Atiwa ngekutsi ayabhukusha, noma nje angakutsandzi kahle, kantsi futsi akakhoni kucanca kahle, noma angasebentisa tihlahla ngema thiranki noma emagala kwentela kuphumula noma kusebentisa njengentfo yekugadza/kubuka.
Lalamadvuna akasiwo lavama kutsandza indzawo futsi angabuka tindzawo letibanjwe nguletinyenti talamasikati. Ngaphandle kwemabhubesi, ngulamanye alamakati aletilwane eAfrica letingakha licembu, kufaka ekhatsi lensikati kanye nebantfwabakhe noma kungaba nguletintsatfu letindvuna letisuka kumake munye.
Letinsikati, nomakunjalo, kahlekahle tivame kuhlanganyela lamanye ema cheetah lamadvuna ngesikhatsi sekuhlangana, lekungaba noma ngusiphi sikhatsi kulowo mnyaka. Sikhatsi sekumitsa singatsatsa emalanga lahambela kumashumi layimfica nakubili, lafaka bantfwaba bemacheetah labane labatalwa ngumake munye. Labantfwaba bema cheetah batalwa neboya lobuningi lobugijima kusuka ngemuva kwentsamo kuyangekwehla kwemtimba, lekusita kuwavala, futsi abekwa etjanini lobudze noma afihlwa ngaphansi kwemahlatsi.
Ngekusho/ngekuya kwe Tenikwa, bantfwana bemacheetah labangu 90% bayafa ngaphambi kweminyaka lemitsatfu ngebudzala, ngalayihhafu lalinyatwe nguletinye tilwane. Lalamanye langu 40% ahlukumeteka ngekuba lula kanye nekuba nekungakhuli kahle ngemtimba ngendzaba yekushoda intfo lebanti lenemndlandla.
emaCheetah atiwa ngekutsi ngemakati lalula ngekufundziswa bese asetjentiselwa kutingela ngemdlalo longetulu kweminyaka letinkhulungwane letisihlanu. Aya, ngalokubuhlungu, akakhokhi kahle lapho agcinelwe khona.

Indlela ye Kubulala ne Kupha

©Justin Fox
emaCheetah avame kutingela ngelilanga, ikakhulu ngentsantsa kusa noma ekupheleni kwemvake madina. Atsandza kuhlala endzaweni levulekile yetjani, endzaweni levulekile lenetjani netihlahla, tihlahla letishonako futsi ngalesinye sikhatsi ngisho nasetintsabeni, ngoba tivame Kubeka/kugcina tilwane endzawaneni lemfisha ngaphambi titicoshe. Atsi angasibamba lesilwane, silwane lesikhulu tivame kubanjwa ngekulunywa emasendzeni tibe letincane tingabulawa ngekulunywa ngekushesha enhloko.
Tidla ngekushesha ngemuva kwekubulala silwane, njengoba atikhoni kulwela kudla kwato kuleletinye tilwane. Kuphela kwelibhambo lwalesilwane liyahlafunwa lisuke kanye nesikhumba, ematsambo bese letinye tintfo tiyashiywa. iCheetah ayibuyeli iyobulala noma ayiphindzi idle inyama yesilwane lesesifile.

Kunakekela

©Shem Compion
emaCheetah tilwane letivikelekile, ngako tingeke setibulawe. Kuleto letingutulu kwelikhulu letinkhulungwane letiyaluka eAfrika, tincenye te Middle East kanye ne Central Asia ngekujika kwa Ndvulo wangeMashumi Lamabili, langephansi kwe Tinkhulungwane Letisikhombisa neMakhulu Lasihlanu lashiywa emahlatsini futsi nalamancane kwe Nkhulungwane lesolo amele atfolwe eNingizimu Afrika.
Kulungisa tinkinga tetilwane, le Predation Management Manual, ibona kutsi bafuyi bakhe tibaya ngemagala bese babeka imbuti Lendvuna lephilako esibayeni njengesicipho. Lihhokwana lekubamba kumele libekwe ekungeneni kwasesibayeni kwentela kubamba le cheetah. Nature Conservation (Kunakekelwa kwe Mvelo) kumele kutsintfwe kwentela kuhambisa lecheetah naseyibanjiwe. Lenye indlela, ingabanjwa bese iyahanjiswa.
Ifenisi yeJackal, lekungufenisi wetikwele longaba ngu 1,2 m kuya etulu ngekuvuleka kwemamitha langemamitha lamashumi lasikhombisa nakunee, noma fenisi wagesi, umsindvo, kukhanya kanye neliphunga, kuvalelwa kwetilwane, kusetjentiswa kwemelusi kanye netilwane tekugadza nako kungasita kuvimba kulahlekelwa.

Translated by Phindile Malotana