Ukuphazamiseka Empilweni zamaNdebele

© Dr Peter Magubane

Ngeminyaka yabo-20th century, amatjhwayo aakhulu kwezelimo yamakhuwa abanga kobana amaNdebele ahlala emaplasini abekwe ngaphasi kwegandeleleko elingezelelweko. Kwesinye isikhathi, abalimi gade sele basenzisa imitjhini, bangasatlhogi ukusetjenzelwa babantu, bavele babaqothe. Kwesinye isikhathi, abalimi gade kancani kancani, bangezelela isikhathi amasokana akutlhogeka kobana asisebenze eplasini, okwakwenza bona amadodana kaNdzundza amanengi abaleke.

Ngebanga lokobana umdeni gade sele ukungarhoni akusebenzela amakhuwa, abazali bendoda kanye nabodadwabo chafe baqothwa eplasini, kuthi imindeni yabo yoke izithole sele inganayo indawo yokuhlala. Izenzo ezimbilwezi zenza bona amaNdzundza - egade aqothwe nomhlambawo akhambe afunana nendawo yokuhlala. Bafudukela emakrestini wakwaNdebele nanyana enarheni yebeSotho bepumalanga emakrestini weLebowa. 

Abagceki abanengi babona iKwandebele njengendawo yokubalahlela, babona uMinista wakhona omkhulu njengomuntu omumbi osebenzela urhulumende webandlululo. Kodwana gade kuyindaba encani, lokha nakumadaniswa nepi eyabakhona hlangana kwamaBhuri kanye namaNdebele yonganyaka ka-1883.

Ngeminyaka ebudisi yebandlulo, lada ngeminyaka yabo-1980, athoma ukunghanghabala ekhabe kusekelwa, yikosi yakade yamaNdzundza, begodu khabe balwa norhulumende wakwaNdebele ekhabe anegandelelo. Leli kwakulisekelo elikareklwa. AmaNdebele gade atjengise asaragela phambili nokutjengisa, kobana zesiko azikaqini ngendlela le ekubonakala ngakho, nokobana iindlela zokwenza zamakhosi zingasekelwa kwezedemokhrasi.

Translated by Busisiwe Skhosana