Tshivhumbeo
Ndi phukha khulwane ine ya vha na luvhilo. Dza tshinna dzi na vhulapfu ha 1.4 kha mahaḓa iya kona u lemela 260kg. Dza tshisadzi dzo hula u fhira dza tshinna. Dza vha na muvhala wa gireyi ure na mavhudzi manzhi. Maṱo na ningo zwi na muvhala mutshena, havha na muvhala mutshena kha mukulo.Na nga murahu hayo huna muvhala mutshena wo i tingeledzaho, na nḓevhe ndapfu dza tshipulumbu dzine nga ngomu dza vha na muvhala mutshena. Dza tshinna ndi dzone dzine dza vha na maṋanga ane o kombama malapfu. Dzoṱhe ya tshinna naya tshisadzi dzina munukho une wa sa kondelele une wa pfalesa hafho hune ya awela hone.
Kuḽele
Dzi tshila nga mahatsi ane a wanala tsini na fhethu hune ha vha na maḓi a tshoṱhe. Dziḽa mahatsi nga tshifhinga tshine avha atshi khou ḓi sogolela. I funesa nga maanḓa maḓi nahone I nga a ṅwa ḓuvha ḽinwe na ḽinwe.Kubebele
Zwa u ḓi hwala zwiitea nga maanḓa vhuria, fhedzi zwi ya ḓiitea na vhukati ha ṅwaha woṱhe. Nga murahu ha musi yo ḓi hwala lwa minwedzi ya ṱahe iya beba ṅwana muthihi na vhavhili.Hu bebiwa tshilimo. Lwa dzi vhege ṱhukhu vhana vha ya dzumbiwa maḓakani hune ha vha na mahatsi malapfu nga murahu akona u bvisiwa yaya u dzula na dzinwe.
Kuitele
Ndi phukha ine ya vha na luvhilo ine ya kona uḓi palela zwiḽiwa. Huna dza mboho dza munna dzine dza ṱhogomela muṱa wadzo nga nḓila dzoṱhe tshinwe tshifhinga dzi ya tou lwa na u lwa arali zwo tea.Vhana vhayo vhaṱuku vha vhatuka na vhasidzana vha na dza khombe ṱhukhu dzi vha dzi zwipidza zwa danga heḽi. Muṱanganelano wa hedzi phukha uya fhambana ngauri dzinwe dzi tshi khou dzhena dzinwe dzi khou ubva.
Dzi ya kona nga maanḓa u bambela lune arali dzo diniwa dzi ya kona u dzumbama maḓini. Dzi ya wanala dzi lugwada lwo no swika 30.
Nḓowelo
Dzi funa fhethu hune ha vha na maḓi avhuḓi, hune ha vha na maḓaka a vhuḓi na mahatsi malapfu. Nga zwinwe zwifhinga iya kona u dzula maḓakani o vuleaho na fhethu he ha vha huna miḓalo.Hune Dza Wanala Hone
Kha ḽa Afrika Tshipembe dzo isiwa nga maanḓa fhethu hune ha vha na maḓi manzhi Mpumalanga, Northern Province na vhubvaḓuvha ha KwaZulu-Natal. Zwa zwino dzo isiwa St Lucia na Ithala game reserves KwaZulu-Natal.Phondi
Phele, ndau na nngwe ndi zwone zwihulwane zwine zwa I vhulaha fhedzi, ngweṋa, na mabwa a u zwima na Dididngwe dzi ya iḽa.Tshitatisitiki
Dzina ḽa tshiLatin: Kobus ellipsiprymnusTshileme (tshisadzi): 205-250kg
Tshileme (tshinna): 250-270kg
Vhulapfu(tshisadzi): 210cm
Vhulapfu(tshinna): 210cm
Tshifhinga tsha u ḓi hwala: Minwedzi ya 9
Mbalo ya vhana: Muthihi
Nzudzanyo: Artodacyla
Muṱa: Bovidae
Maṋanga: 75cm
Kubebele: Vhana vha ya bebiwa tshifhinga tshinwe na tshinwe tsha ṅwaha naho huna uri ho ḓalesa uri I bebe tshilimo.