wa Mapungubwe Ecology, Flora and Fauna

Mapungubwe hu Ṱaluswa nga

©Roger de la Harpe

Nga u ṱangana ha zwiṱaka zwa mashonzha na ḓaka ḽa Savannah. Ha vha na lushaka lwa nḓowelo ya henefho kha phakha ine yo ḓisa mvelelo ine yo tsitsikana. Huna miri yo no swika 245 ya Acacia na tshaka dza 8 dza Commiphora.

Ha vha na miri ya Mopane, ine ya ṱaluswa nga tshivhumbeo tsha maṱari tsho no nga tshisuse, tshine tsha kona u thusa u vhidza mashonzha. Tshiḽiwa tshihulwane tshine tsha ḽiwa kha vunḓu ḽa Limpopo na hone tshi fanela u ḽiwa na nga vha endela mashango.

Phakha ya dzi Giants

©Roger de la Harpe

Phakha ya dzi giants usi na na nyofho ndi ya baobabs (Adansonia digitata). Hoyu muri wa kale wo vha wo no hula musi vhathu vha Mapungubwe vha tshi khou vhulunga khosi yavho, nahone uhula zwine wa mangadza hezwi u tshi khou kegula. Dzi tou vha nḓou kha ḽifhasi ḽa zwimela, dzi sokou hula nnṱha ha zwinwe na zwinwe. Kuhulele kwa hone, ku imele na uya ha hone murahu ndi zwithu zwine zwa mangadza vhukuma.

Tshinwe tshifhinga dzi avhidziwa uri muri u songo dzulaho zwavhuḓi ngauri a una maṱari, nahone matsinde a hone u tshi a lavhelesa a tou nga midzi ine ya vha yo sedza nnṱha tshikhalani. Uya na hangei kha Limpopo hune ha nesa hone dzi mvula, miri i hula yo tsitsikana na zwa u langa miri zwine zwa vha zwi tshi tou vha tsini. Miri ine ya tswenywa ḓakani, leadwoods, camel thorns, ilala palms na nyala berries (mashatu) ndi hone hune dzi ṱhoho dza tou tambela hone vhukuma na zwiṋoni.

Minwe Miedzi na Zwikwara

©Shem Compion

Tshiimo tsha phakhani atshi ngo ḓoweleya kana zwithu zwa hone zwina u ḓaḓisa. Ubva tsha millenniam, zwine zwo vha zwi tshi wela kha zwithu zwine zwa vha uri zwo ḓala zwo liwa hu tshi khou itela uri shango ḽi adze na miedzi na zwikwara. Magumoni a Limpopo, zwo salaho zwa Limpopo kha hei miri zwi fha nḓila ya vhudi ine ya kivha tsini na mulambo.

Altitude yo bva kha 300 ya ya kha 780 uya nṱha ha lwanzhe. Zwikwara zwine zwo khethea na dzi koppies dza dzinngu sa Mapungubwe, zwo sikiwa musi hu tshi wa ḽeyara ya tombo ine ya vhidziwa uri Clarens ya wa nga maanḓa ayo oṱhe kha aeons, u swikela hu tshi sala zwimela zwine zwa vha zwiṱuku zwo ima. Hei khephe ya tombo ḽitsuku i ṱalusa fhethu hune havha soga ho ṱangana na mahatsi a tshitopo kha kusi zwi tshi khou fha vhaeni mivhala ya vhuḓi.

The Reserve Contains

©Roger de la Harpe

Naho zwithu zwine zwa kunga hu zwa mvelo hu si zwa faunal, hafha fhethu hu na phukha nṋa kha dza ṱhanu khulwanesa, tshine tshi sa vhe hone ndi Buffalo, nga mulandu wa nyofho ya vhulwadze ha khwanḓa na mulomo. Ndau dzo no vhonala tshifhinga tsho vhalaho, fhedzi hu humbulelwa uri dzi nga vha dzo no vha Botswana ngauri adzi dzuli fhethu lwa tshifhinga tshilapfu.

Huna tshaka nnzhi vhukuma dza Buck ho katelwa na: eland, blue wildebeest, waterbuck, bushbuck, duiker, red hartebeest, kudu, impala, klipspringer, steenbok na gemsbok. Zwinwe zwipuka hu vha ho katelwa na Didingwe, ṱhudwa,nḓou,giraffe, nguluvhe ḓaka, bush pig, pfene, badgers, sivets, porcupine, caracal, vervet monkey na aardvark.

Cheetah, wild dog, white rhino na phele na dzone dzo no vhonala fhedzi adzo ngo ḓala. Phakha yo ḓala hafhu nga zwipuka zwiṱuku,zwikokovhi, zwiṋoni,na masunzi, ho katelwa na Little 5. Na elephant shrew, rhino beetle, buffalo weaver, leopard tortoise na ant lion. Asi zwoṱhe zwine zwa sa vhaise naho zwo ralo. Pythons na black mambas dzi aluma, hono wanala na phame dzine dza swika ṱahe phakhani. Ṱhafamuhwe uya kha Shundunthule ndi tshone tshifhinga tsha u kona u vhona zwipuka, Ḽara uya Ṱhafamuhwe ndi tshifhinga tsha vhuḓi tsha zwiṋoni.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe