Ya u Thoma u Vhonala
Zwithu zwo vha zwi zwavhuḓi nahone huna mulalo dzi thavhani dza Afrika Tshipembe nga vho 1700. Zwino nga vho 1800, ha ḓa zwigwada zwa vhathu vha u dzula zwivhili zwa mbo ḓi shandukisa zwithu zwoṱhe.Vhathu vha u thoma u vhonala ho vha hu lushaka lwa Matabele (lune nga murahu lwa vha ma Ndebele) vho vhuya vha vha tshipiḓa tsha lushaka lwa mazulu fhasi ha muvhuso wa khosi ine ya vha na maanḓa Shaka. Naho zwo ralo nga 1824 khosi ya Matabele vho-Mzilikazi vha lwa na Shaka vha shavhela dzi thavhani dza Drakensberg na vhatevheli vha zwigidi. Vhathu vha Matabele vho vha vha sa ofhi na hone vha mihaga nndwani. Naho vho vha vho dzula tsini na pretoria, vhathu vha Matabele vha tshinyadza vhukuma shango. Tshifhinga hetshi tshi ḓivhiwa sa Difaqane (zwine zwa vha na vhushaka fhedzi a zwi fani na Mfecane, zwine zwo itea nga hangei maḓini).
Tshigwada tsha Vhuvhili
Tshigwada tsha vhuvhili musi tshi tshi dzhena tshi songo rambiwa, ho vha hu vhathu vho fhambanaho. Ho vha hu vhathu vha tshena vhane vho vha vha tshi khou bva Cape musi hu tshi khou shandukiswa centuary. Vhanwe vho da vha tshi khou ṱoḓa pfulo, vhanwe hu vhathu vha kereke, vhanwe hu vha zwimi vha tshi khou ṱoḓa fhethu ha u zwimela. Musi zwi tshi kha di tou thoma ha vha vhathu vho konḓeleliwa nga vhathu vhane vha dzula henefho, vhane vho vha vha tshi khou pfana vha tshiiita vha tshi vha fhelekedza na pfuloni maḓakani.Nga 1834, naho zwo ralo, ha thoma lwendo lulapfu fhethu ha thoma uvha huṱuku kha vhatshena. Lwendo ho vha hu masiandoitwa a mavhuru vha si khou fushea nga muvhuso wa ma British (na thambulo isa konḓelelei ) hangei Cape, na mavhuru ane avha na mabulasi vha dzhia tsheo ya u litsha zwa dzi ndwa vha ya u ṱoḓa fhethu huswa hune vha do kona u vhusa vha sa khou khakhiswa. Ha thoma u ṱangiwa lwendo vha tshi khou ṱoḓana na eden yavho.
Munwe wa zwipiḓa, ane avha fhasi ha vharangaphanḓa vha Andries Hendrik Potgieter a swika vhuponi ha Vredefort nga 1836 a thoma u lavhelesana na mabulasi, manzhi ano fhira a vhathu vha henefho. Zwi si zwavhudi fhedzi nga mulandu wa uri mavhuru ana zwigidi zwo shuma kha vhathu vha Matabele. Fhedzi nyimelo yo vha ina khuḓano.
U lwa
Zwithu zwa mbo ḓi swika hune miṱa ya mavhuru yo vhalaho ya vhulaiwa nga Matabele, ha hahedziwa na vhana vhararu. Hezwi zwoṱhe zwo itea vhubvaḓuvha ha mulambo wa Vaal, hune havha tsini na ḓorobo ya zwino ine ya vhidziwa upfi Parys.Andries Hendrik Potgieter o vha o kwata a rumela mbalo ya vhathu uya u lifhedza Matabele kha zwe vha ita. Sa maisandoitwa a hezwi na zwinwe, Mzilikazi a mbo ḓi bva kha vhupo hovho aya a gammba vhubvaḓuvha ha Limpopo hune havha Bulawayo.
It’s Potch!
Nga 1837, hu tshi khou vhuiwa vho wana gundo kha vhathu vha Matabele, Potgieter akona u vhona mavu matete ane Mooi (a vhudi) a humbula uri hu ḓo vha fhethu ha vhuḓi hu tshi khou itelwa dorobo. Nga 1838 ha thoma uitwa zwiṱarata ha fhaṱiwa na nnḓu dzo vhalaho. Mashudu mavhi musi hu tshi da khalanwaha ya u thaba nga 1840 ha kona u sumbedziwa uri dzi nnḓu dzo fhaṱiwa nnṱha ha maḓi ha kona u waniwa inwe ḓorobo ine yo vha i vhukule nga 11 Km ubva kha ḓorobo ya kale Oudedorp. Nga murahu ha musi wo fhenḓa madzina ane avha uri o vhala, hovhu vhupo ho vha hu tshi khou vhidziwa upfi Potchefstroom (muhumbulo uwa uri ho vha hu tshi khou pfi zwisima zwa khosi Potgieter’).Potch (sa zwine zwa zwino ha ḓivhea) ho vha hu masipala wa u tou thoma wa mavhuru vhubvaḓuvha ha mulambo wa Vaal. Nga murahu ha u ganḓiselwa mavu nga 1852, ha dovha ha vha vhukati ha u tou thoma ha Zuid Afrikaanse Republiek (South African Republic kana Transvaal ya kale). Sa zwenezwo ho vha hu fhethu ha ndeme vhukuma. Muprisidenthe wa u tou thoma wa ZAR o ita muano kha ofisi ya Potch. Mulayo wa ZAR wo nwaliwa Potch. Vha Vierkleur (fulaga ZAR) yo thoma u ima kha ḽa Potch. Gurannḓa ya u tou thoma ya Transvaal yo gannḓiswa ’ Potch. Na mugudisi wa u tou thoma a tshi khou funza vhubvaḓuvha ha Vaal o vha tshi khou bva Potch. Ndi hone fhethu fhethu, Potch!
Mashudu mavhi ha mbo ḓi pfulutshewa pretoria nga 1860 Potch ha siwa ho tou ralo. Ha mbo ḓi vha fhethu ha zwa vhulimi, mimmaini na fhethu ha zwa pfunzo.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe