Uda Vhulwadze ha Mapele Robben Island

Ubva Khothoni u Tshi ya Vhuongeloni

©David Fleminger
Robben Island ho vha hu fhethu ha vhuḓi ha u rumela vhathu vhane vha vha na vhulwadze ha muhumbulo, u tambula hu sa fheli na u lwala zwa vhukuma vhane vha nga tsikeledza vhathu vhane vha sa vhe na vhulwadze na vhuthihi vha Afrika Tshipembe. Ha dzhiiwa havha vhathu vha iswa tshiṱangadzimeni, ubva kha maṱo na luvalo ho vha hu tshi vhonala hu zwone zwa khwiṋe ubva nga 1846 uya 1931, Robben Island ho vha hu tshi shumiswa sa fhethu ha vhathu vho raloho.
Vhukati ha 1800, ha mbo ḓi ḓa vhulwadze ha mapele. Vhe vha vha vha naho kanzhi ho vha hu zwisiwana na vhathu vhatsu vho ḓo vha tshigwada tshi songo vhaho na mashudu. Tsha u thoma vho vha zwipondwa zwa vhulwadze vhuhulwane hune nga henetshiḽa tshifhinga ho vha hu sina dzilafho, tsha vhuvhili vho vha zwipondwa zwa u sa dzhiela nnṱha na tshitshavha tshi sa hangweli tshe tsha vha ita uri ndi vhone vhane vha vha na usa kuna na zwoṱhe zwivhi. Na ṋamusi, nḓivho ine ya ḓivhea nga ha mapele ndi ya uri ndi vhulwadze vhuhulwane vhune vhuya ita uri minwe iwe zwanḓani zwa muthu lukanda lu siṋe. Ngoho ndi ya uri zwi a ofhisa.
Hangei Robben Island, vha langi vha hone vho vha vha tshi ṱhogomela vhathu vhane vha vha na vhulwadze ha mapele nga ndila ya khwiṋe ine vha nga kona ngayo. U tshi nga engedza uri vha fhiwe maanḓa zwo vha zwi tshi ambiwa uri maḓi a lwanzhe aya kona kha vhathu vhane vha khou tshila na vhulwadze ha itwa fhethu ha vhuḓi hune vha nga kona u ṱamba hone. Zwo salaho zwa heḽi bambelo, ḽine ḽa vhidzwa The Bath ya Bethesda zwi kha ḓi vhonala na ṋamusi na maḓi matsu ane o sokou ima henefho. Vhathu vhane vho vha vha na mapele vho no bva Cape vho mbo ḓi bviswa kha miṱa yavho na dzi khonani vha iswa tshiṱangadzimeni.

Nzulelo ya Tshiṱangadzimeni

©David Fleminger
U dzula tshiṱangadzimeni zwo vhazwi tshi khou konḓa. Uḓa ha maḓi tshiṱangadzimeni nazwo zwo vha zwi nga inwe nḓila, mutsho na wone a u hangwei, vhuludu na malwadze ane anga dysentery o vha atshi nga u wana. Nga 1850s, naho zwo ralo, ho vha naz withu zwo vhalaho zwine zwi sa vhe zwavhuḓi nga ha u dzula tshiṱangadzimeni vha hulwane vha tea uri vha hu vale.
Nga 1860 munwe vho muthu muswa a lingedza u hu vusa atshi khou shandusia dzi tshaini na u sedza ku dzulele kwa vhathu na u lavhelesa zwoṱhe. Zwishumiswa zwo vha zwi tshi konḓa u wanala, naho zwo ralo tshiimo tsha vhafariwa atshi ngo kona u ṱanzwa kana u kunakisa zwifhaṱo zwiswa. U shandukiswa hu hulwane ha zwifhaṱo zwo vha hone nga1890s.
Nga 1931, vha Nations Health Organisation vho amba zwauri hezwi zwa u ḓisa vhathu vhane vha vha na mapele tshiṱangadzimeni a swi zwone vha fanela u litshwa kana vha ya shata kana avha shati vhanwe zwa ita uri fhethu hune ha ḓiswa vhathu vhane vha vha na vhulwadze ha mapele hu valiwe ṅwaha honoyo vhalwadze vhane vho vha vho sala vha iswa vhuongeloni Westfort Hospital, tsini Pretoria.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe