Vhushaka ha Science Thukhu
Zwine a zwo ngo ḓoweleya nga ha u ṱalusa geological ya Vredefort Dome zwo tumbulwa nga vho ra science mathomoni a nwaha wa1878. Huna zwithu zwine zwa mangadza zwine zwo itea kha hovhu vhupo, fhedzi ahuna vhathu vhane vha khou tendelana uri ndi mini. Nga henetshiḽa tshifhinga, zwithu zwa geology zwo vha zwi tshi kha ḓivha zwituku na zwithu zwa mupo zwo vha zwi sa pfeseswi zwavhuḓi. U tshi nga isa phanḓa crater ya vhukuma yo valiwa nga zwithu zwiswa nahone hafho kha dome ha vho khakhiswa vhukuma. Uya kha centuary dzine dza tevhela tsiko kana mvumbo ya Vredefort Dome i ḓo fhambana.Zwine zwa vha zwa vhukuma na zwine zwa ḓivheya vhukuma ndi zwa uri hafha kha Dome ho sikiwa nga volcano ye ya ḓo itea i tshi khou bva fhasi. Hezwi zwi ya kona u ṱalusa u rembuluwa ha matombo havha na fhethu hune ho takulelwa nnṱha na uvha hone ha matombo angilasi. Fhedzi mutsiko wo vha hone nga zwine zwo itea nga ngomu kana u takuwa azwi koni u ṱalusa zwithu zwoṱhe zwine zwa mangadza zwa geology ya dome. Naho zwo ralo, nḓivho yo ḓoweleyaho ya vhathu vhanzhi nga ha volcano ndi zwone zwo dzhielwaho nnṱha.
Ahu ngo Toḓiwa Vhutanzi Vhunwe
Thaidzo yo vha, nga hetshiḽa tshifhinga, a hungo ṱoḓiwa vhuṱanzi vhunwe. Vhathu vha science vho vha vha tshi khou shuma ngauri hupfi mini, nahone vhathu vho vha vha saathu tou tshimbila zwavhuḓi kha fhethu hune vha nga vhona zwithu nga ḽiṱo ḽinwe. Zwo dovha zwa vha vhuthada ngauri vhunzhi ha dzi astroblemes dzo vha dzo vhulungiwa, kana dza shandukiswa zwine zwa sia zwi tshikonḓa uri u kone u ṱalusa.Nga ṅwambo wa hezwi vhuṱali ho ḓoweleyaho avhu koni u amba khonadzeo dza tshithu tshine tsha vha tshihulwane tshine tsha nga vha tsho wela fhasi tshine tsha nga vha hu tshone tsho vhangaho hezwi zwoṱhe. Ngauri na dzi crater dzine dza vha kha makole hu khou pfi dzi nga vha dzo vhangiwa nga volcano zwine zwa nga vha hu zwone.
Ho vha hunga 1892 he muthu ane a ṱhonifhiwa vhukuma kha zwa Geology, ane apfi Grove Karl Gilbert, a ganḓisa gurannḓa a tshi khou amba uri crater ire kha nwedzi i vhangiwa nga asteroid strikes. Vhunzhi ha vhanwe vho raisaisti vho ḓo gannḓisa gurannḓa nga mafhungo ane a khou ralo vho. Zwino musi centuary i tshi shanduka, munwe munna wa ramabindu wa America atou fombe kha zwithu zwiṱuku crater ine ya ḓivhea vhukuma ine ya vha kha soga ḽa Arizona.
Daniel Berringer
Hoyu munna, dzina ḽine ḽa ri Daniel Berringer, ono ṱola matombo ubva kha kutombo kuṱuku kwa tshivhumbeo tsho no nga tshigoḓelo, zwine zwo vha zwi tshi ḓivhea nga Coon Butte, a wana atshi mangadza ana Nickel. A kona uzwi amba uri hei mineral yo vha tshipiḓa tsha meteorite, hune dzina ḽo teaho ḽa vha Canyon Diablo ḽine ḽa vha uri ḽo wela kha shango, ḽa sika u vuleya ha uya matungo ha 1.2 km ya adza fhasi. Dzi ndugiselo dza Berringer ho vha hu u ṱoḓa u langa crater a dovha a extract nickel. O vha atshi khou ita zwithu zwi sa dini, zwa mbo ḓi shanduka uri o vha atshi khou amba ngoho.Barringer na vhathu vhawe vha u ṱola vha renga crater vha bvisa zwigidi zwa dzi tshelede uri vha ite maini. Fhedzi ahu ngo vhuya ha vuwa ho wanala Nickel. Zwi sumbedza uri Canyon Diablo yo vha yo no ṋoka, ya tou sia mukoto miṱuku wa uri yo vha i hone. Naho zwo ralo nga 1906 Barringer na vhashumisani nae vha lugisela uya u ḓivhadza nga ha vhubvo ha yo vha dovha vha iṋe a na dzina ḽiswa ḽine ḽa ri Meteor Crater. Naho zwa uvha na maini zwi songo tshimbila vha muṱa wa ha Barringer ha vha vhone vhane vha vha vhalangi nahone zwino ndi fhethu hune ha ḓivhea kha vhaendela mashango, tshinwe tshifhinga huya vhidziwa uri Barringer Crater hu tshi khou huliswa muhaga.
U Nuvhela Kha dzi Khani
Vha shumisani na Barringer nga u dzhenela na vhubvo ha zwe zwa itwa na u kunga vhathu na ufha maanḓa kha Meteor Crater vho rasaitsi vha thoma dzi ṱhoḓuluso nga mbalo ya zwivhumbeo zwo no nga hezwi kha ḽifhasi. Ubva nga vho 1920 na 30 vha ṱoli vhane vho vha vha tshi khou shuma munwe na munwe o tou ḓiimisa vha bveledza gurannḓa ḽi tshi khou amba nga ha vhubvo ha lunar na terretrial crater. Nga hafha vho gammba ya volcano ya crypto yo vha i tshi kha ḓi vha yo ḓala i tshi khou dzulela u amba nga ha thikhedzo kha dzi hypothesis. Ha mbo ḓi pangiwa Vredefort Dome ya tou ṋuvhela kha dzi nyambedzano.Nga vho 1940, zwithu zwa thoma u rembuluwa, ha ganḓiswa bugu dzo no swika mbili dzine dza vha, ‘Between the Planets’ na ‘The Face of the Moon’, ine ya ḓivhea nga u amba nga uri vhu bvo kana muhumbulo wa lunar craters wo sikiwa nga meteor. Nga 1946, ho vha na mutevhe une wa ṱalusa crater kha shango wa ganḓiswa na zwenezwo. Dzo vha dzi tshi tou vha 10 fhedzi naho dzoṱhe dzo vha dzi na zwipiḓa zwa u kona u ṱalusa Meteor Crater. Nahone hezwi zwoṱhe zwo vha zwi tshi khou wana maanḓa.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe