Mavhala Anngwe nga ha Lwendo lwa Robben Island

U Namela Tshikepe

©David Fleminger

Mavhala anngwe nga ha lwendo lwa tshiṱangadzimeni hune ha vha hu tshi khou tshimbiliwa nga tshikepe. Wo ṋamela ferry zwi dzhia mithethe ya 30 hune wa kona u vhona Cape Town na Table Mountain zwine zwa mangadza. Nga inwe nḓila, muṋameli munwe na munwe u ṋamela tshikepe o fara luṱingo lwawe na camera lwa mahala ngau edzisa u ṱoḓa u foda. Dzi camera dza u dzhia dzi akona na hone lwendo lunwe na lunwe, lo no dzhiiwa video nga vhathu vhanzhi vhukuma, vha tshi khou ita dzi documetary dzine dza vha dza maṱhakheni vhukuma kha ḽifhasi. U fanela u dzhiela nzhele zwauri lwanzhe lu akwata nahone ha imiswa u tshimbila khalwo.
Zwikepe zwivhili zwi akona u hwala vhathu vha no swika 160 nga tshifhinga tshithihi, zwine zwa amba uri dzi dzula dzo ḓala. Hezwi zwi sia zwi tshi khou ita uri hu vhe na u manyana nga maanḓa arali hu tshi khou fhisa ngauri vhatu vhoṱhe vha ṱoḓa u ima hune vha ḓo kona u vhona vha hone. Nga ngomu ha yo huna kuvhengele kune kwa rengisa masimba na zwiniwa, fhedzi zwiḽiwa zwi itwa nga ngomu. Halwa avhu rengiswi nga ngomu musi muthu atshi khou ḓi ya tshiṱangadzimeni dzi wanala fhedzi u tshi vho vhuya. Kha mushumo munwe na munwe u tshi khou bva kha lwendo lwa maṱhakheni ubva Cape Town, tshikepe tshi ya ima Murray’s Harbour Robben Island. Vhaeni vha ya tsa vha tshimbila vha ya hune havha na zwifanyiso zwa muvhala mutshena na mutsu zwine zwa vha zwa tshiṱangadzime zwa kale hune ha vha vhulindelo ha mabisi.

Lwendo lwa Bisi

©David Fleminger

Nga murau ha u ḓiphina ndi tshi khou tshimbila tshiṱangadzimeni nga nṋe mune. Bisa ai imi fhethu lwa tshifhinga tshilapfu, nahone ani tendeliwi u tsa bisini na ḓivhesa. Huna tshifhinga tsho tiwaho na vhaeni vhanzhi vhane vha tea u thusiwa. U tshi khou isa phanḓa huna tshitshavha tsha vhathu vhane vha swika mbalo ya 150, nahone vhutshilo havho huya khakhisea nga u dzulela u ḓa ha vhathu vha sa dzuli navho. Sa zwino zwo tou ralo vhareili vha mabisi nga nḓowelo ya uri vhana vha henefho vha vha khou tshimbila vha tshi khou ya hayani vho no ḓowela zwifhaṱuwo zwa vhathu vhane vha bvisa ṱhoho nga mafasitere.
Uya phanḓa, vha Robben Island Museum vha khou lingedza uri huvhe na lwendo lune unga kona u tou tshimbila nga milenzhe, khamusi u gonya thavha nga zwikuta. Musi hezwi zwi tshivha hone ndi nga tou amba uri munwe na munwe u fanela u dzhia tshikhala hetsho. Muthu munwe na munwe u fanela u kanda kha mavu a Robben Island upfa maanḓa a fhethu ho raliho. Ṱhaluso yo fhelelaho ya hetsho tshitshavha na lwendo lwanga lu sihoho mulayoni zwi nga wanala fhasi.

Nnḓu ya Robert Sobukwe

Musi ri tshi takuwa vhuimangalavha, ri fhira nga hune ha vha na zwioliwa zwa Concrete zwine zwa vha zwo fara logo ya Tshitangadzime, na zwithu zwine zwo itwa nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula zwine zwo sikiwa nga vhafariwa zwa uri ‘ri shuma nga uḓi hudza’, “Ons dien met trots”. Na zwinwe zwine zwa ri ‘vho ṱanganedziwa’ zwo ṅwala henefho u tshi tou dzhena.
Ha vha na tshigidi tsha masole tsho vhewaho tshi tshi bva kha nndwa ya ḽifhasi ya II tshivhonala kha tshanḓa tsha monde, ha kona uvha na u hula ha khotho hune ha vha phanda hashu. Bisi ḽa tshimbila kha tsha monde naho zwo ralo ḽi tshi khou tinya dzi Penguins, hu sikale ra fhira nga hune ha vha na mavhiḓa, hune havha tsini na dzi mbondo dza dzhele. Ndi mavhiḓa a vhathu vhane vho vha vha na mapele, na haya mavhiḓa u sumbedza ana u pfisa vhuṱuku.
Hu tevhelaho ndi nḓuni ya Robert Sobukwe, hune ha vha lwendo lupfuvhi ubva kha kusi. Nnḓu ṱhukhu ine ya vha na phera mbili ine ya vhonala i tshi tou vha ṱhukhu kha muthu wa tshiimo tsho no nga hetsho, fhedzi ndi hone he a ḓo dzula lwa minwaha ya ṱahe a si na vhukwamani na vhathu. Muhulwane wa dzi mmbwa o mbo ḓi vhewa nga 1976 nga murahu ha dzi khakhathi dza soweto musi hu tshi ḓiswa dzi mmbwa ntswa.
Bisi ḽa isa phanḓa u swika ri tshi fhira kereke ya mulisa wavhuḓi. Hetshi ndi tshifhaṱo tshi tshena tsho oliwaho nga Sir Herbert Baker sa fhethu ha u luvha kha vhathu vhane vha vha na mapele, vhe vha vha vha vhadzulapo vha General Infirmary. Ndi ṱhukhu ya vha na mafasitere maṱuku, u itela uri vhulwadze vhu songo shata vhanwe yo fhaṱuwa nga 1895.

U Dzhena kha Kusi

Zwazwino ri dzhena kha kusi, kune kwa ḓivhiwa upfi Irish Town. Ndi zwifhaṱo zwo fhambananaho. Zwinwe ndi nga zwifhinga zwa Victorian musi tshiṱangadzime tshi sibadela, manwe maḓuvha abva kha minwhaa ya masole nga tshifhinga tsha nndwa ya vhuvhili. Hu dovha ha vha na dzi nnḓu dza vhathu vhane vha u shuma u linda vhe vha vha vha tshi khou shuma u gada nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula, manwe maḓuvha ndi nga zwifhinga zwa masole nga nndwa ya ḽifhasi ya vhuvhili. Hezwi zwinwe zwifhaṱo zwi tevhelaho zwo vha zwi sina mulalo khazwo na vhudziki nga zwifhinga zwo polotiki ya tshitshavha nga tshenetshiḽa tshifhinga, na zwifhaṱo zwa vhatshena vhane vho vha vha songo mala vha vgha lindi nga tshenetshiḽa tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula, naho zwi tshi kha ḓi vha khwiṋe u fhira nga ngomu thumbuni ya lukhohe.
Sa tshipiḓa tsha u dzhenelela kha zwa u langa mvelele na u kondelela, nnḓu dzoṱhe dzine dza vha Robben Island dzi khou litshwa sa zwe dza vha dzi zwone nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula, pennde i khoun tendelwa u kwatuwa na u pennda a hu tendelwi u pendiwa nga huswa, nga nnḓa ha zwine zwa nga tou thusa uri nnḓu i dzule yo ima ndi zwone zwine vha nga zwiita hezwo. Hafha fhethu hu atendelwa u shuma sa Museum, fhedzi hu a konḓisela vhathu vhane vha dzula na u shuma hone. Zwifhaṱo zwa hune vha shumela hone, sa tsumbo, ho fhaṱiwa nga conrete isinaho pennde. Na hone hu kha ḓi tou shuma u fana na nga zwifhinga zwa khotho. Na kha kusi, zwithu azwo ngo tendelwa u shanduka, na zwithu zwa kale zwa vhafumakadzi zwi kha ḓi vha zwo tou ima.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe