Pangolin
Xikharhwa

© Nigel Dennis

Vito

Xikharhwa, Ground Pagolin (Manis temminckii), swi tlhela swi tiviwa tanihi Temminck’s Pagolin kumbe Cape Pagolin

Xivumbeko

Xikharhwa xina pima ku tlula 1m hiku leha naswona xi tika 18 wa ti kilogreme. Mirhi wu sirheleriwile hi xisirhelelo xa dzovo ra rimbangwa, lexi hambanisaka xipisisi lexi eka swikharwa swinwana ehandle ka mombo akuna dzovo enhlokweni kumbe ekhwirini, nale ndzeni ka milenge.
Tinomboro to sungula na to hetelela ti hungutiwile, loko tinomboro tale xikarhi na minwala ti akekile leswaku yita cela kahle. Milenge yale mahlweni na yona yi komile ku tlula milenge yale ndzhaku. Xi va na ncila lowu bumbuleke emasungulweni wuna makumu ya xirhendzevutana.

Swakudya

Tanihiloko Xikhwarhwa xi dyaka ntsena switswotswana, ku kumeka ka masokoti na majhenjhe swi endla leswaku kuva nivu hlayiseki, swin’wana leswi endlaka leswaku kuva ni vukona I ku kumeka ka mincele kumbe vutshamo byi n’wana. Swi dya ngopfu masokoti.
Swikhwarhwa swi vonaka kuva swiri swihari leswi hlawulaka swinene, swi dya ntsena masokoti na majenje. Swi kuma swakudya hiku nhuwetela, hambikuri hansi ka misava. Loko swi kumile swakundya, mincele yi pfuriwa kahle hi matino male mathlelo.
250mm yi tirhisiwa tanihi xitirho xo hlengeleta swakudya hiku nghenisa matino eminceleni ya majhenje. Loko xi humesa kuva ku tele swakudya leswi hlotiweke leswi hlengeletiwaka enon’wini.
Madyelo lama ma endliwa ka 90 evusikwini byi n’we, naswona kudya swi teka minete yin’we tanihiloko swi ngari na matino, misava leyi mitiwaka na swakudya leswi humesiweke swi pfuna ku nghenisa swakudya enon’wini.

Ku Veleka

Xikharhwa swi endla swi phaphatani masiku ma 1-2 hi Nyenyakulu. Ku hlangana swi humelela hi tlhelo hi tlhelo, wanuna u nghenisa ncila wa yena ehansi ka wansati. Wansati u bebula n’wana wun’we endzhaku ko tika masiku ya 135.
Ku veleka swi humelela hi Mawuwani kumbe Mawuri. Vana va mamiseriwa entangheni, lani va siyiwaka kona loko wansati aya eku hloteni. N’wana u talaku yisiwa entangeni lowuntshwa endzhaku ka n’hweti yo sungula Mahanyelo. Xikharhwa xini switirhiso swa kahle swoti sirhelela.
Xikharhwa xati tsondzela loko xi chuwhiseriwa. Xikharhwa xa Arboreal xiti tsondzela xiti endla bolo encinyeni na vusiku loko xitlela. Swina xipireyi xo nhuwa ku fana na xitlen’wana lexi tirhisiwaka ku cela valala.
Xikharhwa xi kota ku famba hi milenge hinkwayo ya mune, kambe loko swi lava rivilo swi yima hi mimbirhi swi tirhisa na ncila wa swona wo leha ku pfuneta. Swi tsutsuma rivilo ro ringana 5km hi awara.

Laha Swi Tshamaka Kona

Swi tsakela ku tshama e savanna woodlands, kumbe swi kumeka eka flood plain grasslands, ya swighanga swa maribye na misava. Aswi kumeki emananga na makhwatini.

Laha Swi Kumekaka Kona

EAfrika Dzonga swi kumeka evuxeni, n’walungu na vupeladyambu bya Transvaal, n’walungwini wa Kwazulu-Natal, n’walungwini wa vuxeni bya kappa, ku suka laha mphakelo wa swona wu yaka emahlweni kuya ematikweni lama ngale ku suhi

Swo Tsakisa Hi

Xikharhwa swile nghozini hikuva nhlonge ya swona yi endla mabutsu ya dzovo lama kokaka rinoko, ku yelana na mabutswa dzovo ra nyoka na armadillo.
Nkombo wa swipisisi swa ti mammal swi katsiwile eka Xikharhwa, kuna swipisisi swa mune eAfrika na narhu edzongeni wale vuxeni bya Asia. Xikharhwa swi tshama swi tala misaveni hinkwayo.

Mahungu Ma Nkoka

Vito ra xiLatin: Manis Temminckil
Ntiko (Vavasati): 4.5-14.5 kg
Ntiko (Vavanuna): 4.5-14.5 kg
Ku leha (Vavasati): 80 cm
Ku leha (Vavanuna): 80 cm
Nkarhi wo tika: ±4 wati n’hweti
Nomboro ya vana: 1
Ndyangu:Monidae
Ku Tswala: N’wana wuntshwa u beburiwa ku sukela Mudyaxihi-Mawuwani endzhaku ka tin’hweti ta mune to tika.

Mahlamuselo Ya Minkondzo Leyi Swiyi Siyaka

Minkondzo leyi siyiweke yi komba swi ghandliselio swa rhandzavula swa minkondzo ya milenge yale ndzhaku leyi hixitalo yi kombaka minwala ya mune leyi khumbaka ehansi.

Tinotsi tale Rivaleni

Vito ra Xikhwarha ri huma eka rito ra Malay, panggulling, leswi vulaka ‘ku tsondzela’, ntolovelo wa Xikhwarha xoti tsondzela xiti endla bolo loko xi chavisiwile. Hikokwalaho ka mintolovelo ya xona, Xkhwarha axi talangi ku voniwa hi vaenti va safari naswona xi tshama xiri eka nongonoko wa leswi ‘bohaka ku swi vona’.