Vredefort Ka Nako Ya Mengwaga Ya Ditshipi

Ditheknolotši Tše Mpsha

Tshipi Ya ngwaga e tlišwa mo Afrika Borwa ke Bantu, bao ba tlilego go tšwa leboa. Bafaladi ba bantši ba tlile le ditheknolotši tše mpsha, tša go swana le mošomo wa ditshipi, temo le diphoofolo tša naga, gomme di tsebega di dula mo Leboa la Afrika Borwa ka 500AD. Ye ke mathomo a tshipi ngwaga (Iron Age) mo karolong ya khonthinente.
Bjalo ka ge di phatlalala mo borwa, Bantu ba thomile go pharologanyago ka dihlopha tše mmalwa, ye nngwe le ye nngwe e be e na le polelo le setšo go ya ka medu ya bona ya ‘Ntu’. Ka bokagare bja naga, e be e le batho ba Sotho-Tswana bao ba dulago mo lefelong leo le lehono. Mo lebopong la lewatle, e be e le Maswatse, Mathosa le Mazulu.

Mengwaga Ya Tshipi Ya Kgale

Ka 1300AD, mekgahlo ya leago le phihlelelo ya theknolotši tša Bantu di phagame go ya godimo go laetše nako ya tshipi. Mo nakong ye, batho ba sotho-tswana ba be ba rata go dula mo maboteng a ma telele a magolo, ka dinako tše dingwe e be e le palomoka ya diketekete tša batho. Makgwai a bonwe pele mo mafelong a go swana Mapungubwe, le lefelo le lengwe la Afrika Borwa mo saeteng la Bohwa bja Lefase. Ke 1800s, a mangwe madulo a gotše go ba mafelo a ditoropong ka dipalopalo tša go feta 15 000. Toropo ye bohlokwa Kaditshwene, go fa mohlala, e be e hlalošwa ka hlompho, ke batho ba bašweu ba merero mo lefelong leo
Mafelo a mengwaga ya ditshipi e ka bago e lesome, ka dipharologanyo tša maboto a omilego a matlapa, a bonwe mo seleteng sa Dome selete a le a makoto, eupša a be a bolokilwe gomme archaeologists tše mmalwa di hlohleleditše gore go be le šireletša ye nngwe le meepo e mengwe ya dibopego tše setšego.

Madula A Vredefort

Popego ya madulo ya Vredefort e na le modumo wa Central Cattle Pattern yoo o bego o le gona mo nageng ka bophara, ka nako yeo. Ye ke Mokgatlo wo spatial wa mošaša mo tikologong ya bogareng bja lešaka bja dikgomo, yeo e be e emela llere fao dikgomo di be di le seka sa lehumo le seriti. Ka go realo, kgoši e be e dula mo hlogong ya lešaka gomme tabataba tša mošaša tša gagwe di be di beakanywa ka go theoga nepo go ya ka tše bohlokwa mo mathoko.
Lešaka la dikgomo le be le le lefelo la banna, gomme ba be ba kopana ka gare goba kgauswi le lešaka go fediša dithulano le go ahlaahla pholisi ya motse. Ka Sesotho, lefelo le le bitšwag ‘kgotla’ (lefelo la kopano). Ka tlwaelo, banna ba be ba bolokilwa fao, mo lešakeng la dikgomo.
Lefelo la ba basadi, ka go le lengwe, e be e le gae – go be go sena tlabego fao. Ka tlwaelo mošaša wo mongwe le wo mongwe o be o na le tšhemo ya go dumediša baemg le tšhemo ya go lokiša dijo. Basadi; ka tlwaelo ba bolokilwa mo lefelong la boapeeloka ka morago ga ntlwana.

Mdula A Mngwaga Ya Ditshipi

Dipopego tše dingwe tša go tlwaelega tša madula a mengwaga ya tshipi ya Vredefort ke melete ya mabele, middens (thogorogole lr molora) le polokelo. Dikarolo tša disenyego, poloko ya go bopa dikepe le go laola maswika di hwetšagala mo mafelong a mantši.
Ka maswabi, dithuto tša difosili tša madula a mengwaga ya ditshipi ya Bantu di be di sa tšewa bohlokwa nakong ya mengwaga ya kgethologanyo, ka ge histori ya bathobaso e be e sa tšewe bohlokwa goba kotsi. Le ge go le bjale, bontši bja bodula bja Vredefort bo be bo sa hlahlobjwe ke dirutegi tša letšatši le letšatši. Maitshwaro ao a fetogile mo mengwageng ye mmalwa ye fetilego, le ge go le bjalo, dinyakišišo tša madula a mengwaga ya tshipi le setšo di a atlega gabjale mo Afrika Borwa ka bophara.
Ye nngwe ya dikankere tše di tseneletšego tše di sa tšwago go lefelong la Vredefort diragetšego ka lefelo la go bitšwa Askoppies (mmoto wa molora), e bitšwa bjalo, ka lebaka la makgolokgolo a molora a lego molaleng (middens) hweditšwe mo tikolong ya madula.

Madula a Askoppies a phatlaleditšwe mo lefelong kamoka la dikilometara tša sekwere, di na le ga tše mmalwa tše di nago le madulo a 8 le 15 8. Ye nngwe le ye nngwe ya metsana ye ya go dula e le tee be e laeditšwego ka gare ga molokoloko wa matlapa a dibopego tša go hlakana, tšeo di hlalošitšwego go ya ka mellwaneng e be e arola madulo ka gare. Maboto a go oma a dirilwe ka go oketša maswika le maswika a hweditšwego mo lefelong la kgauswi le samente goba leraga di be di sa šomišwe. Lemoga gore maboto a, ga se karolo ya ntlwana, yeo e dirilwego ka letsopa goba leraga, eupša bjalo ka serapaneng sa legora magareng ga se se tsenelago gare ga dintlo.

Batho Ba Askoppies

Letšatšikgwedi la dilo tše di hwetšwego mo Askoppies di laetša gore e be e e dula batho go tšwa mengwageng ya 1680s go ya mathomong a 1800s. Palo ye kgolo ya mabele, e hwetšwego ka bobedi, ka morago ga dintlo le ka gare ga lefelo la lešaka e bontšha gore ba be ba buna mabele le cereal ka katlego ye kgolo. Ba nagana gore mabelethoro a bile le dibjalo tše bohlokwa.
Le ge dikgomo di be di ratega bjalo ka tšhelete, di be di jewa ke batho ba Askoppies, gammogo le diruiwa tše dingwe tša ka gae, tša go swana le dinku, dipudi le dikgogo. Le ge go le bjalo, diphoofolo tša lešoka, go swana le steenbok, dipitsi le blesbuck, di be dile dijo tša palo e ka bago 50%, ka fao go tsoma go be go sa le bohlokwa. Diphoofolo tše nnyane tša go swana le (mmutla, khudu le dinonyana) le dihlapi tša go tšwa nokeng di be di šomišwa.
Go ya ka intasteri, Askoppies e latela mengwaga ya tshipi e mentši mo nageng ka bophara. Marapo le maswila a be hweditšwe, go swana le scapers le dinalete, tšeo di laetšago gore batho ba be ba itokišetša go šoma le matlalo (bobedi bja letlalo la go tšwa go dikgomo le makgopaboya go tšwa go Nkwe le Lengau). Dinepo tša botho tša go kgabiša, go swana le leseka la aebori, digalase tša go bonagala tseleng le dikgopa, di be di utollwa gomme dinyakega tše tša maemo a godimo, le maswao di šišinya gore batho ba Askoppies amana ka gare ga kgwebo ye tseneletšego ya bokagare ga East Coast. Masale a koporo a be a epwa, gammogo le tshipi le spears, tšeo di bontšhago gore batho ba be ba amaga ka šoma wa ditshipi.
Bjalo Askoppies ke naga ya poraebete eupša e a tsenega ka basepediši ba maeto bao ba hweditšego tumelelo go tšwa go mong wa polasa go etela lefelo leo.

Translated by Lebogang Sewela