Dzi Ngoma dza Vhanna na Vhafumakadzi
Dzi ngoma dzi kha di vha hone kha tshitshavha tsha MaNdebele, zwi vha zwi tshi thusa kha vhane vha vha vhatuku vha tshi khou huliswa. Nga murahu ha dzi ngoma vho ya ho ngomani vha ya tendelwa uri vha kone u di dzhenisa kha zwa vhudzekani hune muthu a nga di lugisela u maliwa.
Mafhungo mahulwane nga ha dzi ngoma ndi u dzudza vhathu vha murole muthihi fhethu huthihi, na u kona u vha fhambana kha zwinwe zwigwada. Dzi ngoma dza vhana (Abakhethua) zwi tutuwedziwa nga u tangana na vhanwe vhanna vhane vho no fhira kha tshipida tsha ngoma. Uri huvhe na tshiphiri nga zwine zwa itwa ngomani, vhatukana vhatuku vha ya vhidziwa uri vha sa bvise zwiphiri zwa ngomani na luthihi.
Nga kha tshifhinga tsha u fumbiswa, vhanna na vhafumakadzi vha ya gudiswa zwithu zwa sialala na zwithu zwinzhi zwa zwiphirini zwa zwigwada. Ndivho hei iya fhiriswa ubva kha murafho uya kha murafho munwe uri huvhe na u fhirela phanda ha ndivho.
Ngoma dza Vhanna
Ngoma dza vhanna (wela kana ingoma) dzi vha hone kha vha Ndzundza Ndebele nga murahu ha miwaha mina, vhathanga vha vha vha na minwaha ya 15 uya kha 18. Madzina avho avha o nwaliswa kha khosi. Nga murahu ha musi hezwi zwo no itwa na madzina ono iswa ha khosi, khosi iya mbo di ta duvha la u ima ha mula (isonyana), huna zwine zwa vhewa zwine zwa sumbedza uri mula u khou ya u ima.
Kha hetshi tshifhinga huna mishumo minzhi ya tshithu ine ya itwa lwa vhege tharu. Musi vha saathu tuwa ha khosi, hune vhathu vha tangana hone ubva kha midi ya tsini, munwe na munwe uya fhiwa isititirimba (loincloth, line la bva kha tshivhuru stertriem), zwo itwaho nga vho makhulu wavho zwi tshi khou bva kha lukanda lwa kholomo, na threadbare nthihi, na nguvho, hu sina ndavha na uri mila minzhi i ima hu vhuria, hu tshikhou rothola.
Musanda hu ya vha na mushumo wa u pembelela vhathannga musi vha tshi khou fhelekedziwa mulani. U bva hafho vha kona u hwaliwa vha iswa dangani la khosi. Nga madautsha vha hwaliwa vha iswa fhethu ho dzumbamaho tsini na mulambo. Vha iswa tsini na mulambo vha kona u fumbiswa. Ubva hafho vha tea u wela mulambo (Ukuwela) vha kona u tshina vha tshi ya hune vha do vha vhi dzula hone u swika vha tshi fhola, zwi tshi bva nga kha uri vha bva ngafhi.
Mula wa kona uvha u henefho dakani lwa minwedzi mivhili, vha tshi khou gudiswa na mishumo yavho na vhudifhinduleli havho na pfanelo sa vhanna. Nga murahu ha kona uvha na mushumo zwine zwa lugiswa midini ya vha abakhethua vha kona u wana dzi mpho dzi tshi khou bva kha vha mita, vha tshi khou pembelela uri vho no vha vhanna.
Musi vha vha abakhethua vha tshi tutshela umphadu, u ya fhisiwa na zwiambaro na dzi nguvho dzine vho vha vha tshi zwi shumisa nga tshifhinga tsha musi mula wo ima, zwi tshi khou sumbedza u fhelela ha zwe vha vha vha tshi khou ita na u hula na u kona u vala tshipida tsho fhiraho. Ubva hafho vha humela musanda lo no tavha, vho kuvhatedziwa nga dzi nguvho nntswa, vho kwatama zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza thonifho, zwine zwa fana na musi vha tshi khou tuwa vha tshi ya mulani.
Nga ngomu ha nguvho vhathannga vha vha vha songo ambara tshithu zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza isititirimba, zwine zwa amba uri vho no vha vhanna. Vhusiku hovho vha vha vha ha khosi nga madautsha vha kona u phadalala vho fhiwa madzina maswa nga khosi. Ubva hafho mirado ya zwigwada iya humela midini yavho ha vha na madakalo. Ha kona uda tshipida tsho no tevhela tshine avha vhathannga vha nga kha di mala, hune vha ya kona u tendelwa udi dzhenisa kha zwa vhudzekani.
Ngoma dza Vhafumakadzi
Ngoma dza vhafumakadzi dzi vhidziwa (iqhude kana ukuthombisa) adzi vhavhi u fana na dza vhanna sa vhunga hu sina tshine tsha bviswa kha muvhili wavho. Zwi thoma musidzana musi atshi vho ya maduvhani hune uya kona u vheulwa mavhudzi othe atshi fhedza u tamba. Ngoma dzothe dziitwa nga vhathu vhane vha vha na tshenzhemo vhafumakadzi na vhasidzana vhane vho no ya ngomani.
Musi vhasidzana vho no lugiselwa, duvha lothe li fhedziwa hu tshi khou tshiniwa na u imbiwa, hu tshi khou tshiniwa hu tshi tsiwa na fhasi. Nga madekwana, vhasidzana vha ya dzula u mona na mulilo, vho fuka dzi nguvho dze vha fhiwa nga tshifhinga tsha musi hu tshi khou laiwa, vhagudisi vhavho vha tshi khou tshina vha tshi mona na mulilo vha songo ambara.
Vha imba nyimbo dza musi hu sathu vha na u tambudzwa vha kona u imba nyimbo vha tshi khou sema vhanna, na mirado yavho, na vhafumakdzi vhane vha vha uri a vhaathu ya ngomani. U tambudzwa ha dzi ngoma zwi vha hone vhusiku hothe. Nga matsheloni, mugudisi wavho uya vha hwala vha ya mulamboni hune vha vha vha tshi khou ya u tamba, ubva hafho vha kona u humela kha midi yavho.
Duvha litevhelaho hu ya pembeliwa ho thoma ha tambiwa. Uya kona u iswa kha milayo lufherani lwawe ene mune. Kale tshifhinga tsha milayo tsho vha tshi tshi vha minwedzi miraru, zwazwino nga mulandu wa zwikolo na mishumo ndi nwedzi muthihi. Nga tshifhinga hetshi, shuvhuru li vha li tshi khou laiwa nga mugudisi walo. Uya dovha adalelwa nga vho makhulu vha vhuponi hahawe vha tshi khou amba nae nga ha milayo na vhudifhunduleli.
Mushumo muhulwane wa dzi ngoma, naho zwo ralo ndi u kona u sumbedza uri shuvhuru li farisa hani mudi walo. Nga tshifhinga tsha dzi ndayo, ha tendelwi u amba kana u vhonana na vhanna, na u ita mishumo ya nduni ye a gudiswa ngomani anga i ita nga madekwana kana nga matsheloni tsheloni. Musi ndayo dzi tshifhela, uya iswa mulamboni aya u tamba lwa u fhedzisa. Zwiambaro zwa we zwa ngomani na dzi nguvho zwi ya fhisiwa sa vhunga zwi tshi sumbedza musidzana hu si khomba.
Uya fhiwa isiphephetu, apron ine ya vha yo khwatha, sa tsumbo ya ubva kha musidzana na uya kha khomba. U fana na kha vhanna hu tshi pembeliwa u vhuya havho hu ya da na vhasidzana vho yaho ngomani. Hezwi hu vha hu zwifhinga zwa madakalo, hune vhasidzana vhaswa vhane vha khou bva ngomani vha ya vha vha tshi khou tongela vhathannga vha khou bvaho mulani hune vha ya kona u kunga mato a vhane vha khou tea u vha mala.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Divhazwakale ya MaNdebele i vha yo katela vhukati ha centuary ya vhu 19 he tshi tshavha tsha maNdebele Kekana tsha bva zwigwada zwivhili, zw...