Vukhongeri na Vupfumeri bya Vasotho

Maendlelo Ya Vukhongeri Yaxi Manguva Lawa

Vupfumeri bya Vasotho naku tshemba ka vona loko swita eka rifu xikan’we na vutomi endzhaku ka rifu swihlohleteriwe ngopfu hiku hangalasiwa ka vukhongeri bya xikreste. Eku heteleleni, kukula ka vupfumeri bya Vasotho, kutshemba na maendlelo yavona ya swilo swi antswisiwile kuya himinkarhi. 

©Dr Peter Magubane

Vasotho vatshemba leswaku munhu 'motho' una swilo swimbirhi: miri 'mele' kumbe nyama 'nama', atlhela avana moya 'moea' kumbe ndzhuti 'seriti'. Miri i wa nkarhi nyana naswona wa fa kutani wu bola, kambe moya wona awu endleki nchumu. Loko urikarhi u hanya moya wuhanya emirini, vanwana vatshemba leswaku wule mbilwini, van’wana vari enhlokweni, kambe mavonelo ya votala yavula leswaku wule mirini hinkwawo.

wunga huma enyameni 'mirini' navusiku kutani wujikajika, milorho kunga yona yikombisaka kujikajika loku ka moya. Valoyi na swingomantanda vanga endla leswaku mimoya yavona yihuma enyameni kutani vaya endla migingiriko yavona. Loko munhu a fa, moya wuhuma emirini kutani wujikajika kwala kusuhi.

Kufikela loko sirha ritava ripfariwile, moya wungava xin’wana na xin’wana laha wunga hundzukaka xipuku loko kuve ririmu ra munhu yaloye ari tsemiwile kumbe kutekiwa byongo ku endliwa murhi wa matimba. Kusivela leswi miri wutotiwa mimirhi yohlawuleka kutani kuva na murindzelo kukondza kuya lahliwa.

Endzhaku kaloko Nkosi wutava wu herile, moya wa famba, kutani wuya ekaya, laha van’wana vatshembaka leswaku kaya yak hale hile Ntsuanatsatsi kumbe, van’wana vatshemba leswaku wuya exibakabakeni. Moya wungava lowu lwaka kumbe lowunga hola wopfumala madzolonga. Hile ka moya lowo pfumala madzolonga laha vale hansi vagandzeriwaka.

Nhlohletelo Wa Valehansi

Hi ndzhavuko rixaka rin’wana na rinwana ritekiwa kuva riri ehansi ka nhlohletelo xikan’we na nsirhelelo wa valehansi 'balimo' va rona xikan’we na vuhosi ehansi ka swikwembu swa hosi yaloyo. Kutshemba eka nhlohletelo wa valehansi eka vutomi bya siku na siku switolovelekile, ngopfu ngopfu eka mavabyi.

Mavabyi hinkwawo ya fambelanisiwa na valehansi, laha aku tshembiwa leswaku vatisa mavabyi eka lava hanyaka leswi vangaka rifu, leswi endlaka leswaku kuva na vunghana eka vutomi bya ximoya. Namuntlha kuna mavabyi yantsongo, e.g. hysteria, insomnia na epilepsy, ya landzelelanisiwa na valehansi.

Vatshemba leswaku mavabyi lawa yanga hola hiku tsakisa mimoya xikan’we nakuva na vuxaka bya kahle na valehansi, hiku tlhava xifuwo, ku phahliwa. Hitlhelo rin’wana, Vasotho vaya emahlweni vatshemba leswaku, hi xitalo, valehansi vana xiave xa nkoka kukatsa naku horisa mavabyi yohambana hambana. Kupfuna ka vona ku komberiwa hiku nghenelela ka n’anga ngaka 'doctor', loko ku humesiwa vutshunguri.

Tin’anga Na Vatshunguri Va Vasotho

N’anga 'ngaka' yina nhlohletelo swinene eka rixaka ra Vasotho. Hiyona yi kotaka kutiva mavabyi na swo tshungula swivavi na mavabyi yantolovelo, kuya papalata xikan’we naku sivela makhombo, nsirhelelo eka vuloyi xikan’we na tinghozi, kutisa nhlanhla xikan’we naku humelela. N’anga 'ngaka' yipfuna eka swiyimo leswi vanhu varivoxe vatsandzekaka ku swilawula hi voxe, kumbe laha vatwaka vanga hlayisekangi.

Ku endla leswi, n’anga yitirhisa mimirhi leyinga endliwa hi mitsembyani, mahanti, swiphemu swin’wana swa swimilani na swiharhi. N’anga 'ngaka' yitala kuvona mavabyi na vutshunguri hindlela ya xintu, leswi vulaka leswaku mpfuneto loko kuve wukona wu endliwa hi ndlela leyingariki ya ntumbuluko. Ku hlahluviwa 'selaoli' ka mavabyi swi endliwa hikuva ku haxiva marhambu 'tinhlolo'.

Kuya hi xiyimo na ndlela, selaoli xihlahluva mavabyi ya xigulani kutani xi hlamusela hi ta vutshunguri bya kona. Maendlelo lawa yatala kuva ya fambelana na nhlohletelo wa matimba lawa yangariki ya ntumbuluko kukatsa na mihlolo.

Vutshunguri byitala kuva bya kuphahla xikan’we naku tsakisa mimoya leyinga tsakangiki, hiku tlhaviwa ka swiharhi naku landzelela swiyila, kutlula kutirhisa murhi wunene. Nyamisoro 'senohe' i munhu loyi akotaka kuvona leswi vanhu vanga swivoneku, leswi swiendlaka leswaku vakota ku tiva mavabyi xikan’we naku kota kuvula leswi swingata humelela.

Translated by Ike Ngobeni