Aloe Ferox Afrika Dzonga

© Chris Daly
Kusukela eka minkarhi ya khale, aloe ayi tsariwile eka matsalwa ya Egyptian hieroglyphs xikan’we nale ka matsalwa yale maribyeni ya San and Khoi lawa yangana matimu swinene eka kutirhisiwa tani hi murhi lowu horisaka mavabyi kuya hi xintu. Afrika yina kutlula kwalomu ka 360 wa tinxakanxaka ta Aloe linneus laha Aloe ferox kunga yona yitirhisiwaka ngopfu no humulerisiwa kuxavisiwa laha Afrika Dzonga. Aloe ferox yi hambanile na aloe vera (Aloe barbadensis). Eka ‘ferox’, kuna ku dzungela ka aloin leyi kumekaka e hansi nyana ka nhlonge naswona yahambanyiseka eka swalendzeni ka tluka rero. Eka ‘vera’, aloin yikumeka eka tluka rero hinkwaro naswona yikota ku humesiwa loko kutirhisiwa michini. Aloe ferox yikumeke kuva yiri na 28% wa aloin xikan’we na 36% wati amino acids kutlula Aloe vera, leti ngana vuxaka lebyikulu. Kutirhisiwa swiphemu swimbirhi ntsena eka ximilani lexi.
Mati yakona lawa yavikiwaka kuva ya horisa swinene swilondza. Kasi nhlonge yakona yivikiwa kuva yiri na vuswikoti byo chulukisa eka vanhu kambe yipfuna swinene eka mavabyi ya arthritis. Mati yakona yapfuna eka ku horisiwa ka nhlonge eka kuhisiwa hi miseve ya dyambu, ku hlohlonyiwa, kulumiwa hi switsotswana naswona yitirhisiwa swinene eka ku endla switolwa swotala xikanwe na leswi horisaka. Mati yakona yana ti antioxidants, vitamins (A, C na B12) xikanwe na bradykinase, kunga swin’wana leswi pfunaka swinene eka nhlonge. Yitlhela yitekiwa tani hiswin’wana swaleswi switshukisaka nhlonge. Mafurha ya endliwa hikuva ku katsiwa matluka ya aloe, mafurha lawa yahumaka eka grapeseed kumbe sweet almond oil, mapa yakona yatirhisiwa eka mimirhi naswona matluka yawona lawa ya tsakamaka yanga tirhisiwa eka nhlonge kuva ya horisa kuhisiwa hi dyambu.
Aloe ferox yimila kusuka eka mbewu, kambe yitlhela yiswikota kuva yitsemiwa hi rhavi kuva yimirisiwa. Swimilani swisimuriwa endzhaku ka malembe yambirhi naswona matluka yatshoveriwa endzhaku ka ntlhanu wa malembe. Ximilani lexi ximila no kula eka tindzhawu tohambana hambana kusuka e southwestern Cape kuya e KwaZulu-Natal Midlands kambe Aloe ferox kusuhi na Southern Cape Town ya Albertinia yitshoveriwa kusukela eka leyi byariwaka kunene kuya eka leyi milaka hiyoxe enhoveni. Kwalomu ka 50ha ta Aloe vera (Aloe barbadensis) yi byariwile e purasini exifundzheni xa Limpopo kasi Aloe ferox yiva yitshoveriwa eka leyi milaka hi yoxe enhoveni hivan’wamapurasi e Southern na Eastern Cape.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni