Histori ya Tlhaho ya Cradle of Humankind

Kgopolo ya ho Fetoha ha Dintho

©David Fleminger

Monahano wa ho iphethola ha dintho ha o amohelwe ke mang le mang. Ntle le dilemo tsefetang 100 tsa dipatlisiso tsa saense le phaposi ya poloko e tletseng makgala, ho nale batho fumanang ho le thata ho boelana le phethoho ya dintho ka ditumelo le dikgolo tsa bona. Hantle ntle, kgohlang dipakeng tsa phetoho ya dintho le tlhaho ya kgatello feela kajeno ka serati sa tlhaho se senyane se neng se bitswa Charles Darwin, o ile a tshosa lefatshe kgetlo la pele ka ho ba morekisi wa ya thabileng haholo e botswang mofuta wa lapeng.
E bang o na ngongoreho ka ho ata ha diyuniti tse sa iphetoleng, etsa diphuputso tsa hao le ho fumana tsebo ya e ngata e etseditsweng ho lahleha, e hlahisa leshano le bonnete ba tshoso ya ho iphethola ha dintho. Le ha hole jwalo, ha se nako le sebaka ya ho kena kgohlanong ya maikutlo le maikutlo a dikolo tse pedi tse sa kenywang nyehelong.

Kantle ho Afrika

©David Fleminger

Ho nahanwa hore ka hodimo ho 30% ya makgala a polanete a fumanweng ho fihlela ha kana a ne a se lefatsheng kapa haufi ke Cradle of Humankind, hajwale ho nale ho feta mefuta e fetang 1000 ya dihlopha tse 11. Ho feta moo, makgala hangata a maemong a nepahetseng a ho thibela, diteboho lefika le patileng, le lefifi le hore sena se kgonne ho etsa hore meloko ya saense le ditsebi tsa thuto ya botho ho diphuputso ka ho teba dinthong tsa nako e fitileng. Mme ho nale tse ngata ho feta moo!
Hobane Cradle of Humankind e jere makgala tse dikete di leshome tse nang le bopaki ba flora le fauna tsa nako e fitileng tsa sebaka seo sebaka. Ho epa mafikeng a fapaneng a Cradle ya Humankind ho bontshitse bopaki ba kgolo ya tukisetso ya tlhaho e hlollang ebile e tshosang eo kileng ya arolelana lefatshe le badimo ba puny: diphoofolo tse hlahetseng tse antshang, ditweba, ditshwene, diapi, ditshukudu tse lenaka le bolelele ba 3 m, dikatse tsa leino la sabre tsebitswang thoothed cat dinofelis, diphokojwe tsa Gladysvale, pere e maoto a mararo, thuhlo e molala o mokgutswane le mekgodutswane e shahlileng, diphiri tse shahlileng le difariki tsa naha tse shahlileng (tse ka bekgang 120 kg).
Boipolelo ba Cradle of Humankind borui ba tse fitleng, ka hoo, e nale boipolelo bo belaetsang lefatsheng, mme bopaki botiileng ho fanne ka boima thutong ya Out-of-Africa e leng e hlalosang hantle batho ba hlabolohileng bakeneng Afrika Borwa pele ho bahahlaudi ba bophirima le honkuwu ke bakoloniale. Bonokwane bona bo tswela pele ho tiiswa ke mehlala ya majwe e fumanehileng sebakeng, mme ha jwale ho dumetse dithuto tse phahameng tsa ho latela diphatsa tsa lefutso ka hare ho batho ba hlabolohileng.

Ho ka Fumanwa ho Hoholo

Ka bomadimabe ha ho shejwa ka dithuto tsa leloko, ho ntse ho le thata ho fumana hore ke mang ya tlisitseng bophelo ho emng, mme e lokela ho ananelwa hore ho iphetola ha motho ha ho so fumanwe ke bora saense. Bonneteng, kutlwisiso ya rona batho ba fitileng e dutse ho amaneng le palo e nyane ya history e setseng le tse ntjha tse fumanehileng, mme di re qobella ho elahloko le ho hlahoba sefate sa leloko. Empa sena se kenya monahano wa thabo ka hare ho qalo ya kgolo difati tsa dintho tse fitileng le ka mora dilemo tse 80 la ntshetsopele ya epa ho Cradle ya Humankind, mme ho nale boholo bo lokelang ho fumanwa. Kajeno, Cradle ya Humankind e ntse e tswelapele ho hohela ditsebi ho tswa lefatsheng lohle ba nang le tjantjello ya ho kenya mabitso letotong le hlahelletseng la bo rasaense ba entse tlatsetso tshimong. Ke mang a neng a ka nahana hore ho ithuta ka tse fitileng ho tlaba kgaola bohale?
Batho ba kgale (ba peiso ya lesokwane) ba phetolo ya dintho moo mofuta o le mong o ileng wa feta ha boreledi thupeng ho ya hlohong e latelang e bontshitsweng e le siyo. Hona ho bohloko hobane ho bobebe, jwalo ka setshwantsho raqhwe e fetoha hoba motho ya hlabolohileng: ditshwene di fetoha hoba ho kang batho, e leng hoba phoofolo e kang motho empa e na le boya jwalo ka tshwene, mofuta o wa afrika o kang motho, e qetellang e le mofuta wa motho.
Masaledi a fumanweng ka hara Cradle of Humankind le Botjhabela ba Afrika e bontshitse ho nale mefuta e mengata e fapaneng ya diphoofolo tse kang batho tse phelang sebakeng sele seng ka nako e le nngwe. Ke eng se entseng hore mefuta e meng e phele ha hona le e sa phelang? Ho thata ho buwa ka sebete. Mohlomonh mofuta o mong o ile wa kgona amohela diphetoho ho feta o mong. Mohlomong mofuta o mong o bile le disebediswa tse molemo bakeng sa ithusa ho pholoha. Mohlomong mofuta o mong o ile potlaka ho tshwara puo pele ho e meng. Mohlomong mefuta e mong e ile ya nyallana. Mohlomong mefuta e meng e ile ya tojwa ya bolawa ke e meng. Dipotso tsena tsohle di dintse ngangisanwa ke setjhaba sa Palaeo, mme ho nale ditsebi tse ngata tsa kgatiso tse nyehelang ka tlhahlobo ya maemo a mang le a mang.

Translated by Sebongile Sonopo