I-Lippia Javanica Eqotha Iinunwana

© Alice Notten of Kirstenbosch

Umuthi onuka kamnandi womgomani olilunga lomndeni we-Verbena - Lippia javanica imumutjhana ozingodo ongaba yi-1 m ukuya ku- 2 m ngobude istjalo sengadini umuthi lo Ngokwemvelo umila e-Central kanye ne-East Africa. Ibizwa bona yi-lemonbush nanyana i-‘musukudu’ (ngesiTswana), ‘umsuzwane’ (ngesiZulu), ‘koorsbossie’ (Afrikaans) kanye ne- ‘mumara’ ngesiSotho.
Iimfundo zesayentsi ezenziwe ngamafutha we- L. javanica utjengisa imihlobohlobo yaso ekubalwa isikandela ikankere, iswigiri, kanye umalalehlengezela kanye nama-antioxidant. Amakari kanye nemirabhu yaso usetjenziswa enhlahleni zesintu maXhosa (ebayibiza ‘inzinziniba’) njengesihlahla sesintu nanyana itiye, abelapha ngayo umgomani kanye nesfuba. Ukufaka itiye ebukhali kungarhelebha ukwelapha ikhwekhwe kanye nokungwareka ilapha neentwala.
Isetjenziswa eminyanyeni yokuhlanjululwa lokha umuntu agade athinte isdumbu, kukholelwa bona iyamvikela umuntu engwenyeni, emphezulwini, kanye nekulunyweni zizinja. Lokha nayihlanganiswa ne-Artemisia afra (African wormwood), i-lippia irhelebha ukupholisa umgomani umalalehlengezela, imasela begodu ikhandela isfuba kanye nokuhlala umkhohlela. Intuthu yayo iqotha abonompopoloza, amakari agayiweko ahlanganiswe namanzi asetjenziselwa ukuqotha amatsetse kanye namagatja usetjenziswa njengombhede wenkukhu, ehogweni yenkukhu ngombana iqotha iimpukani kanye nemikhaza. Amakari ahlikihlwa eskhunjeni, eduze kwamangeno walapha zingena khona nanyana ziphoswe emlilweni
Ihlanganisela yamakhambi eyenziwe ngokusebenzisa i- L. javanica kanye ne-Knysna lily, esetjenziswa maZulu ukwakha amasotja womzimba nokwelapha ikankere kanye nobulwelwe beswigiri, amatjhwayo we-HIV/AIDS kanye ne-TB. Izele nge-volatile oil enuka njengeswiri, eqotha iinunwana kanye namakhondlo. Itjalwa ngomcopho wokurhweba ngayo, nangomncopho wokukhiqiza amafutha aqakathekileko sele itlanywe yihlangano ye-CSIR ngokuya ngelwazi lesintu.
Amakari anamafutha ekugcineni kwawo akhipha iphunga eliqinileko lokha nakahlikihlwako. Amakari wayo kanye namathuthumba asuswa estjalweni astinyiwe ukukhupha amafutha aqakathekileko.
Kuvamise ukuba budisi ukuthola iphunga elifanako ngombana umnambitheko waso uyahluka, kunenambitheka njengeswiri,i-cinnamon, eucalyptus kanye ne-mint emhlobeni munye westjalo. Iokha nayisetjenziswa njengeshlahla esiqotha abonompopoloza, abenzi bawo bavamise ukulungisa umnambitheko ngokobana bafake i-lemongrass nanyana amafutha aqakathekileko ukuthola umnuko omuhle wokuqotha umnuko.
Umuthi womgomani ukhula kwenziwa ngembewu kanye nangokerwa. Sikhula msinya begodu sithanda indawo enelanga begodu asikhethi umhlobo wehlabathi.Sivunwa esifundeni sangeMpumalanga neLimpopo.

Ukwala Kwezemaphilo

Ilwazeli lenzelwe ukufundisa kwaphela begodu akukafaneli bona lisetjenziswe njengesiyeleliso sezepilo. Ilwazeli alikenzelwa ukujamiselela iinluleko zezepilo nanyana ukulatjhwa okunikelwa ngusiyazi wezepilo.

Translated by Busisiwe Skhosana