Tsini na Maḓi ho vha hu Tshi Khou Tshimbila
Magumoni a milennium ya u thoma nga tshifhinga tsha Common era, tsini na madi Afrika ho vha hu tshi khou tshimbila. Vha Arab na Asian vha u shuma lwanzheni vho ḓo wana zwine zwa vhidziwa upfi seasonal trade winds, zwine zwo ḓo vha thusa u rea khovhe vha tshi tsa vha tshi gonya kha ḽa Afrika he vha ḓo fhedza vha tshi khou wana na lukanda lwa zwipuka, musuku na ivory.
Havha na fhethu hunzhi he ha ḓo vha ha u rengisela sa fhethu hune havha Zanzibar, Mogadishu, Madagascar na Kilwa, vha tshi khou ita zwirengiswa zwa zwithu zwine zwa wanala maḓini zwe zwa ḓo vumba u wanala ha voyage ya European lwa minwaha ya 500.
Fhethu he ha havha hutshi ḓivhea vhukuma kha ḽa vhukovhela ho vha hu Sofala, hune havha tsini na ḓorobo ya Beira kha ḽa Mozambique. Sa zwenezwo vhathu vha dzi porter vha Afrika ubva nga ngomu vho vha vha tshi ḓo hwala zwirengiswa zwavho vha ya nazwo maḓini hune vha kona u zwirengisa vhone vha tshi khou wana malungu a ngilasi, cowrie shells na zwipiḓa zwa porcelain ubva Far East.
The Mapungubwe Civilisation
Ubva tshe havha vha na dzingu ḽa Limpopo huna zwithu zwine zwa vha na mutakalo zwine zwa fhiwa nḓou dza daka zwa ivory na nugget ya musuku wa alluvial mulamboni, tshaka dzo vhalaho kha dzingu dza thoma u bvelela. Hezwo zwa mbo ḓiita vharengisi vha u tou thoma, vhathu vha mbo da na dzi nḓila dzine muthu afariwa zwi tshi khou bva nga ha lupfumo lune a vha nalwo na vhuimo.
Mashudu mavhuya, nga tshenetshila tshifhinga mutsho wo vha u tshi khou takadza vhukuma nahone muvhuso wo vha u tshi khou di phina nga mavu matete na zwiḽiwa zwine zwa ḽiwa nga madanga avho adzi kholomo. Vhukati ha henefho ndi hone he ha ḓo wanala iron age kilometres dzo no swika 100 uya vhubvaḓuvha ha Kruger National Park, hune havha mafhandeni a mulamboni wa Shashe.
Nga 1200, hetshi tshitshavha tsho no hula vhukuma vha vho tou vha shango ha hula hu tshi khou swika square kilometre zwo no fhira 100, vhukati ha Botswana, Zimbabwe na Afrika Tshipembe. Hune ṋamusi ha ḓivhiwa sa Mapungubwe Civilisation, vhukati ha hone ho fhaṱiwa u mona na tshikwara kha thungo ya vhukovhela ha mulambo wa Limpopo. He havha hu kha tshikwara tshine ho vhuya ha dzula khosi. He mathomoni atshikwara ho vha hu tshi dzula vhathu vha shango, vhe vha vha vha tshi lavhelesa hune havha na khosi vha hu ita fhethu ha zwifho zwavho.
Mapungubwe ya Kale
Lwa minwaha ya 100, vhathu vho vha vha tshi dzula kha tshikwara tsha Mapungubwe. Zwino nga u ṱavhanya, ha mbo ḓi wa, azwi sumbedzi uri tshikwara tsho wiswa nga zwithu zwine zwo vha zwi nga nnḓa lini, fhedzi ho vha hu u shanduka ha kilima ha mbo di ḓa gomelelo ndi ḽone ḽo itaho huri vhathu vha pfuluwe.
Zwinwe na zwinwe zwine zwa nga vha zwo itea. Nga 1290 Mapungubwe ho swika he ha litshedzwa. Vhathu vha Afrika vhe vha vhuya vha dzula hone vho mbo ḓi ri fhethu havho ndi tshiila ahu iwi. Nahone muthu ane aḓo lingedza u gonya tshikwara uḓo vha o senwa ngauri ndi fhethu ha vhadzimu, mapungubwe nga zwewo ha mbo ḓi valiwa na tshiṱori tsha vhathu vhavho tsha dzula tsho valelwa lwa minwaha ya 700.
Ho vha nga 1930, he rabulasi wa mutshena a pfa nga ha thavha ine yo litshedzwa, nahone asi na na ndavha na zwine zwa khou ambiwa ambo ḓi gonya tshikwara. He aḓo ri atshi swika a wana mavhiḓa manzhi a musanda, zwo ṱangana na zwishumiswa zwa musuku, hu tshi khou tumbulwa zwithu zwine zwa vha na minwaha ya 70 zwi tshi kha ḓi ya phanḓa.
Zwimangadzo zwa Mapungubwe
Tshifhinga tsho Khetheaho tsha Afrika
