Sceletium Tortuosum – Xitisa Nyanyuko xa Ntumbuluko

© Alice Notten of Kirstenbosch
Ximilani lexi xi khandziyaka no namarhela - Sceletium tortuosum – xitiveka naku tirhisiwa e Afrika Dzonga kuringana malembe. Rixaka ra Khoisan ari tirhisa ximilani lexi naku tivisa vuswikoti bya xona byo tisa nyanyuko eka vakoloni kwalomuya ka malembe yava 1662. Xitiveka tani hi tortuose fig, marigold, ‘kanna’ kumbe ‘kougoed’ (Hi Afrikaans swivula kuri ‘xinwana xo ncakunyiwa’) loko xi omisiwile xa ncakunyiwa, ku dzahiwa kumbe ku nuheteriwa kufana na xinefu. Xi humesa nuhelo wa kahle, lowu pfuxaka xikan’we naku horisa. Xitirhisiwe ngopfu na hi varisi na vahloti kuva va herisa kunavela swakudya loko vari eku riseni. Tiya leyi endliwaka kusuka eka kanna yitala kutirhisiwa ku tshikisa swidakwa byala naswona loko ko cheriwa xilepulani eka meleke wa nwana swinga pfuna ku tshungula colic eka vana – na sweswi yaha tirhisiwa emakaya yanwana.
Ndlela ya ndzhavuko yaku lulamisa ‘kanna’ iku yi kandza, yitshikiwa yi vila kutani yi omisiwa. Ximilani lexi xitshoveriwa (minkarhi yotala, kususiwa timintsu), kutani xikandziwa, xicheriwa enkwameni (hindzhavuko aku tirhisiwa dzovo ra xiharhi) kutani yitshikiwa kuringana masiku leswaku yivila. Kutani yi nekiwa e dyambyini leswaku yita oma kutani yi kandziwa nakambe leswaku yiva mapa yihetelela hiku dzahiwa, cakunyiwa kumbe yinwiwa tani hi tiya. Ku kandziwa naku virisiwa swina nkoka kuhunguta nhlayo ya ti oxalic acid letinga vavisaka munhu. Ntshovelo wa 4 g wulanguteriwile eka 100 g leyinga se kandziwaka.
Ndzulamiso wa ximanguva lawa wukatsa Sceletium tortuosum eka mirhi leyi pfunetaka eka anxiety naku pfuneta ku wisisa miri. Yina mesembrine xikanwe na vuxaka bya ku pfuna eka switwi swa munhu. Yitlhela yi tirha tani hiku tumbeta serotonin-uptake eka yona, leyi tirhisiwaka eka kutshungula ntshikelelo, kutinyiketela eka byala na swidzidziharisi, bulimia nervosa naku pfumala kulawuleka.
Leyinga humelerisiwa laha tikweni ra Afrika Dzonga ya Zembrin®, yisukela eka Sceletium tortuosum. Zembrin® yilavisisiwile swinene naku endliwa kutlula khume ra malembe naswona yakumeka laha Afrika Dzonga nale USA tani hi murhi lowu ungawu xavaka e vhengeleni ku antswisa nyanyuko, kuhunguta anxiety na ntshikelelo. Yitlhela yitirhisiwa tani himpfuneto waku tshungula kukarhatiwa hinkarhi wa menopause eka vamanana, wungetela masocha eka ngati ya xinuna loko swita eka masangu (loko ya xota) yitlhela yi pfuna loko munhu ari na ntshikelelo e mirini, tani hi xiphemu xa nseketelo. ‘Kanna’ ayi endli leswaku uva na swivono.
Laha yikumekaka ngopfu kona hile a Succulent Karoo laha yitsakelaka misava yonona swinene naswona yimila ehansi ka ndzhuti wa swihlahla. Swa olova kuyi tshovela, yimila hiku tsemiwa kumbe hiku tirhisiwa ka mbewu naswona xinga byariwa endzeni ka xibye. Ya wisa hi ximumu naswona ayi fanelangi ku cheletiwa. Ximilani lexi axi twanani na gwitsi. Hikokwalaho ka kutshoveriwa ngopfu, Sceletium yisungule ku kala swinene eka tindzhawu ta yona ta ntolovelo. Swimilani swikumeka e Nelspruit na Tzaneen kambe hintumbuluko swikumeka e Namaqualand kuya e Montagu (Western Cape) nale Aberdeen (Eastern Cape).

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni