Pepperbark Tree: Ximilani Xotshungula Lexinga Nghozini

© Alice Notten of Kirstenbosch
Nsinya lowu woka wunga hlayisekangiki wa pepper-bark tree wale dzongeni vuhuma dyambu bya Afrika, Warburgia salutarus, wumila e Afrika Dzonga, Swaziland, Mozambique nale Zimbabwe. Vito leri ra ‘salutaris’ rivula kunyika rihanyo, leswi tatisaka eka kuva pepperbark wutshungula mavabyi. Nsinya lowungana vuxaka nawona, lowu tivekaka tani hi ‘Karambaki’, awu tirhisiwa hi vanhu va Arab traders East African lava vanga hanya eka malembe ya khale. Pepperbark wukala swinene kuwu kuma enhoveni naswona wutsarisiwe tani hi muxaka lowunga nghozini wa Red Data Book. Wutshoveriwa ngopfu hi tin’anga hikwalaho ka mahanti ya wona lawa ya tirhisiwaka tani hi murhi wa xintu naswona swi hlohleteriwa swinene kuva nsinya lowu wubyariwa kumbe kusimuriwa wya byariwa kun’wana.
Wumila kahle swinene loko wu tsemiwe kutani wuya byariwa kunwani kumbe wusimuriwa wuya byariwa eka misava leyinga fuwa hi manyoro naswona wa saseka swinene loko se wubyariwile. Nsinya lowu byariwaka laha kungana mati, wolala naku tshama wuri rihlaza wa pepperbark wukula kufika eka 5-10 m hiku leha naswona wululamisa nitrogen emisaveni loko matluka ya wona yatele hi nitrogen. Wuna mabilomu yantsongo ya xitshopani lawa ya humeska mihandzu ya kwalomu ka 30 mm ya xirhendzevutani kuya eka purple himuhlovo loko yivupfile. Matluka, mihandzu nale ndzeni ka mahanti yana nantswo wotiyela wa viriviri naswona ntshovelo wa wona wu kavanyetiwa himihandzu leyinga duma swinene eka tinhongani na minkawa leyi dyaka mihandzu leyi. Misinya leyi yahlwela kukula naswona yinga tshoveriwa loko yiri na 10 wa malembe hi vukhale, kambe yiteka 20 wa malembe kuva yikula.

Mahanti na matluka ya pepperbark yana swilo leswingana ti antibacteria, anti-fungicidal (leswi sivelaka ku khomiwa hi Candida yeast), anti-ulcer na leswi swinga diuretic. Ximilani lexi xa omisiwa, kutani xikandziwa xiva mapa kutani xitirhisiwa kuva xi tshungula mavabyi lawa ya khumbaka xirho xa xisati xale xihundleni, kuvava ka xifuva, mavabyi ya masangu, kuvava ka miri, swiphiqo swa khwiri (nchuluko, kuvava) na malaria.
Wutirhisiwa tani hi xinefu, wululamisa tinhompfu naswona loko mahanti ya cakunyiwa kumbe ku dzahiwa, swihorisa xifuva, kuhorisa mpfimbelo, mukhulhwani na swivavi swa miri. Nkatsakanyo wa matluka wupfuneta ku horisa mavabyi yaku pfimba na nhlonge, loko timintsu ti virisiwile kutani ti katsiwa na supu swihorisa nchuluko. Hivumbirhi bya tshindi na mahanti ya timintsu i murhi lowu tshungulaka malaria loko swiceriwile kutani swikatsiwa na mati, swinga horisa swirhumbani enon’weni. E tikweni ra Kenya, matluka ya katsiwa na viriviri. Vulavisisi lebyinga endliwa ku pimanyisa mahanti na matluka byi kombeta leswaku kuhambana iku ntsongo swinene. Ku veka mahanti ematshanweni ya matluka eka ku endla murhi wa xintu swiendla leswaku kuva na ntshovelo wa kahle swinene eka ximilani lexinga nghozini.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni