Ngabe iHoodia yeku Ncipha?

© Alice Notten of Kirstenbosch
Itolungiswa- ngemuva kwetintfo tayo temutsi, kubuka-lokungakajwayeleki Hoodia gordonii iphindze ibitwe nge ghaap, Kalahari cactus, 'bokhoring' (timphondvo tembuti ngesibhunu) noma khobab (ngesikhoisan). Lesitjalo siyacatwa bese sidliwa siluhlata futsi satiwa ngekuvala kufunakudla njengekusetjentiswa batingeli bemaKhoisan labavama kuhamba emalanga ngaphandle kwekudla nemanti.
Lucwalingo lwalesitjalo lucale ngemnyaka wa 1960 kwatsi nga 1977 indzawo, P57, yashiywa yodvwa kusuka eHoodia gordonii yiKhansela yase Ningizimu Afrika kwentelwa Lucwalingo Lwe Tesayensi neNdzawo yekusebentela (CSIR). Lena ndzawo itfumela tindlela kulengcondvo kwentela kuyisita kutsi ive 'kugcwala' futsi beyisolo imakethwa ngendlela yemaphilisi ekuvala kufuna kudla. Letinye timphawu ngekufundza tilwane kutfole kutsi kunetinkinga letikhona letifana nekukhulisa lizinga lenhlitiyo.
iHoodia iyatfolwa njengemanti, imphuphu, emaphilisi, ematiya, emaswidi lamunywako kanye nemaphilisi. Lenhlanyelo ikhula etimeni telitulu letiningi letehlukene (umhlabatsi loludzaka kuya kulonematje) futsi ingakumela kushisa (ngetulu kwemashumi lamane) kanye nekubandza (lokungaphansi kwakutsatfu).
iHoodia ihlanyeleka kahle etindumbini. Kusuka ku Pinki kuya kumbala lolukhwebeletane-timbali letinukako tiphuma ngenyanga yeLweti kuya kunyanga yeMphala lekhanga timphungane kwentela kupha njengabafidi. Lamaphilisi etindumbu labukeka njengetimphondvo tembuti (njengoba ligama lesibhunu -'bokhorings') tivela ngekungenwa kwelihlobo. Le Hoodia ivama kutfolwa esigodzini saseKalahari lese Ningizimu Afrika (Northern Cape), Namibia kanye ne Botswana.
Satiso: Onkhe emacembu eHoodia ahlelwe njengemacembu lavikelwe ngaphansi Kwemhlaba Lonakekela umhlaba Lokhombile Nombolo. 19 wemnyaka wa 1974 kantsi nemvumo iyadzingeka kwentela kuhlanyela, kuvuna, kucokelela tindumbu noma kutsengisa noma ngutiphi tintfo teHoodia.

Inchazelo Yemutsi

Lwati lwalemfundvo kanye netidzingo telwati kuphela ngekutsi kungahle kungatsatfwa njengekucebisa ngekwemutsi. Lolwati alukahlelwa kutsi lumelele kucebisa ngekwemutsi noma kwelapha lokunikwa tati letibuke temphilo.

Translated by Phindile Malotana