Vhathu vha Lushaka lwa Zhizo vha Mapungubwe, kha ḽa Limpopo

Mvelelo ya Zhizo kha ḽa Schroda (900 AD uya kha 1000 AD)

©David Fleminger
900 AD hu ḓivhea sa mathomo a Iron Age ya nga murahu kha ḽa Afrika Tshipembe. Hu nga diitwa dzi khani uri vha vhone arali ho no vhuya ha vha na Iron age ya vhukati fhedzi zwo litshedzelwa kha vhagudi. Ri tshi khou itelwa tshipikwa tsha vho riṋe ri nga kha ḓi ri nga 900 AD, tshigwada tshiswa tsho thoma u dzula mathomoni a Limpopo-Shashe: vhathu vha Zhizo vha bva hune zwazwino ha vhidziwa upfi south west Zimbabwe na eastern Botswana, fhedzi tshipiḓa tsha havha vhathu tsho swika he tsha vha tsho pfulutshela vhukovhela ha Limpopo vha dzula hune havha vhukati ho no vhidziwa upfi Schroda.
Zwauri vho vha vha tshi khou pfulutshela mini azwi ḓivhei. Vhanwe vha zwa ngudo dza vhathu vhari ho mbo ḓi thoma uvhana mvula zwa vho ita uri vho rabulasi vha humele murahu. Vhanwe vhari zwithu zwo thoma uvha khwiṋe nga murahu ha minwaha ya100. Thomas Huffman, u amba uri ndi uvha hone ha dzi nḓou na ivory zwo itaho uri vhathu vha pfulutshele tsini na mathomo a mulambo.

U Rengiswa ha Ivory

U rengiswa ha Ivory ho vha hu vhuṱanzi vhukati ha Zimbabwe na mashango ane a dzula tsini na maḓi ubva nga 800 AD zwino vhundeme hayo ho vha ho no tumbulwa. Ho dzulela uvha nahone zwi kha ḓi vha zwo tou ralo zwa u thusa nga dzi Nḓou u mona na Limpopo nahone hezwi zwi khwaṱhisa tshiko tshine tsha fulufhedzea tsha musuku mutshena.
Na uvha vhukati ha dzi Nḓou zwi khwaṱhisa uri ndi ngani vhathu vha Zhizo vha kule na mulambo, hune nḓou dzine dza vha na ḓora dzi nga kandekanya zwimela zwavho. U tshi nga isa phanḓa Schroda ndi hone ho faraho Ivory ya u tou thoma ine ya shuma mathomoni, ine ya sumbedza uri vhathu vha Zhizo vho vha vha tshiita zwithu vha rengisa.
Malungu a vhuḓi angilasi o wanala henefho, zwa sumbedza uri vhathu vha Zhizo vhana vhukwanani ha vhudi na vhathu vha Arabic vha u renga nga hangei hune havha maḓini (hune havha vhukati ha Bararuto Archipelago ya Mozambique). Huna vhathu vhanzhi vha lushaka lwa Zhizo u mona na Shashe Limpopo, fhedzi vho ḓalesa Schroda.
Zwino huna u humbulelwa uri ndi hayani ha khosi ye ya vha yo pfumesa zwino ndi hone hune havha vhukati. Musi ho kaliwa hafha vhukati ha hone hu nga lingana vhathu vha 300 na 500 hune havha na vhanwe vhathu vhane vha dzula u mona na henefho vho no swika 1400.

Tshitshavha Tshine tsha Mangadza

©David Fleminger
Vhuṱanzi vhu sumbedza uri mvelelo ya vhathu vha Zhizo yo vha i tshimangadza. Vho vha vha na dzi kholomo na zwinwe zwilinwa, vha kaṋa vha vhea na mavhele. Vha ngudo dza vhathu vho wana mbalo ya mavumba asongo ḓoweleyaho ane a ṱalusa zwipuka na vhathu na zwinwe zwivhumbiwa zwine zwa mangadza zwine zwa kona u ṱalusa.
Hu humbulelwa uri hezwi zwivhumbiwa zwo vha zwi tshi shumiswa musi huna vhusha ha vhafumakadzi, zwi tshi shuma u ṱalusa dzi ngudo dza vhutshilo lufuno na mushumo. Hei yo vha i mvelo ine ya ḓivhea vhukuma kha ḽa Afrika Tshipembe.
Ṋamusi ahuna tsumbo dzine dza vhonala nga ha madzulo a Schroda, nahone vhaeni avho ngo tendelwa uya kha fhethu hune ha sa vhe na tswayo hu sina muthu wa u tshimbila nae kana vho thoma vha wana thendelo.
Rina fulufhelo ya uri hafha fhethu hu ḓo vhuya ha vuliwa hu tshi khou itelwa vhathu nga murahu ha musi vho no shuma hafho fhethu hune havha uri ahu ngo khwaṱha musi ho no tsireledzea. Schroda ho dzula tsini na mukaṋo wa Mapungubwe National Park, lwendo luṱuku ubva tshikwarani tsha Mapungubwe.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe