u Tika

©Louise Brodie
Trellised vines in the winter. The two cordon arms of the vine can be seen running along the cordon wire.
Muri ndi tshimela tshine tshi ya sokou mela tshi sa imi. Nahone u tika zwi vha zwa ndeme vhukuma kha uri tshimela tshi kone u bveledza zwavhuḓi kana u ri tshi kome u aṅwa mitshelo ya vhuḓi. Zwivhuya zwa u tika ndi uri hu kone u dzhena tshedza na uri muri ukone u aṅwa. Hezwi zwithusa na kha u hula ha maṱari. Na uri tshimela tshi kone u dzhena ḓuvha na u hula ha maṱari nga maanḓa muri u fanela u dzhena ḓuvha vhubvaḓuvha na vhukovhela, fhedzi fhethu hune ha rothola uya tshinyadziwa nga ḓuvha.
Huna nḓila nnzhi dza u tika dzine dza shumiswa fhethu hunzhi. Kha hune ha vha ho ṱavhiwa dzi veini hu shumiswa zwithu zwiṋa: pergola, hedge, mechanical na dziṅwe nḓila. Zwa u tika kha veini dza ṱafulani zwi vha zwina mushumo munzhi zwine zwa ḓo ṱoḓa na vhashumi vhanzhi vhane vha do vha vha tshi khou shuma nga fhasi ha tshimela. Na vha dzi veini fhedzi navhone vha ya ṱoḓa mushumo munzhi. Vhu khakhi hunzhi hune ha itea ndi ha musi u tshikhou tika nga zwithu zwa fhasisa zwi sa duriho.

u Tumbulwa u Tika

©Louise Brodie
Nga murahu ha musi mavu ono lugiswa na u tavha veini yo no tavhiwa, zwi ṱoḓa u thoma u ṱahula. Zwa khwiṋe ndi u thoma nga u ṱavha. Ngauri hezwi zwa u tsireledza a zwi thomi zwi hone ngauri zwi a konḓa u wanala u fanela u tou zwi oda hu tshe na tshifhinga. Kha ḽa Afrika Tshipembe matanda manzhi aya shumiswa na kha u tika zwa zwino ho no vha na nḓowelo ya u shavhana nazwo hezwi. Vhaṅwe vha bveledzi vho no thoma u shumisa concrete, maplastic na zwithu zwa iron.
Zwine zwa vha zwo tika madindi zwi fanela u thoma zwa nwaliwa zwa kona ha u iswa hune zwa khou tea u dzula hone. Hune ha vha na mimuya hu fanela u ṱavhiwa zwa tou tsesa fhasi. Mushumo wa zwa u tika ndi wa uri zwi kone u thusa na musi hu this khou ṱahuliwa. Concrete na yone iya thivhela kha mavu ane avha na muṱavha. Nga murahu ha musi madindi oṱhe ono gwiwa, u fanela u thoma u ṱavha kha a u thoma ha tevhela a vhuvhili ha ḓa a vhuraru ngauralo.
Hune ha ḓo tea u ṱahuliwa hu fanea u ṱavhiwa 45-60 cm u tsela fhasi. Nahone u siana ha zwimela hu fanela usa fhira 7 m. Uri u kone u langa zwavhuḓi tshimela. Ngauri ḓirata i shuma uri hu kone u vhonala uri maṱari na matavhi zwi khou kona u wana ḓuvha. Canopy iima na tshimela u swikela tshi tshi tshi kona u ḓiimela nga tshoṱhe. Nahone ḓirata i fanela u khwaṱha vhukuma nga masiari kana musi hu tshi khou fhisa. Zwithusa uri ḓirata isa we musi hu tshi khou fhisa. Cordona na canopy dzi vha dzi vhukati ha matanda. Muri na matavhi zwo vhofhekanywa na ḓirata uri muri wa nḓirivhe u lavhelesane na ḓuvha na muya.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe