U Tshimbila u tshi khou vhona Mulambo wa Orange

Tshigwada Tshiswa tsha vha Ṱoli

©Jacques Marais
Nga vho 1770, tshigwada tshiswa tsha vhaṱoli tsha dzhena Namaqualand. Ho vha hu vho rasaitsi, ornithologists na botanis, vhe vha kungwa nga zwimela na munukheleo wa hone wa maluvha.
Kha hetshi tshigwada ho vha huna Francis Masson, wa botanist ubva Kew Gardens we avha o rumiwa nga khosi ya England uri aṋe ahwale mbeu uri zwi kone u ṱavhiwa nḓuni ya vhuhosi greenhouse. Masson o fhedza minwaha minzhi atshi khou tshimbila na shango, ho kateliwa na lwendo lwa Afrika Tshipembe lwa 1772-1774 na 1786-1795.
A hwala Stapeliads ubva kha vhupo ha Kamieskroon nga 1774. O vha a tshi vha a tshi khou tshimbila na munwe ane a ḓivhea vhukuma, Carl Thunberg, ane avha khotsi ya Cape Botany’. Vha vhoṱhe vha ya vha dalela magumo Knersvlakte, tsini na Vanrhynsdorp, na nga1774.
Vhathu vhavhili vha vho ṱoḓa u dzhnenelela kha nḓivho ya Namaqualand ho vha Robert Jacob Gordon na William Paterson. Gordon, wa Hollander, o vha a muthu ane a ḓivhelwa u tshimbila kha nyendo nnzhi vhukuma dza Afrika tshipembe.
Ndi nga tshifhinga tsha lwendo lunwe lwawe, nga 1777, he aḓo ṱangana na mulambo muhulwane une wa vhidzwa upfi Orange, hune havha hu tshi khou huliswa nnḓu ya vhuhosi ya Orange vhavhusi vha Holland. Gordon a humbulela uri hoyu mulambo u gidima u tshi swika lwanzheni fhedzi o vha asi na vhuṱanzi.

U wana Mulomo kana Tshisima

©Nigel J Dennis
Zwino nga 1779, Gordon a thoma u shuma na munwe ane a ḓivhelwa u tshimbila ane apfi William Paterson vha tshi khou lingedza u wana tshisima tsha mulambo wa Orange. Paterson o vha a muthu muṱuku ano bva British wa zwa botanist we aḓo rumiwa kha ḽa Cape nga patron, Lady Strathmore. O takalela zwithu zwinzhi musi atshi khou dzula Afrika tshipembe.
Lwa u thoma ho thoma ha pfi ndi thunwa yo ḓaho u ṱola shango i tshi bva British nga murahu ha mbo ḓi pfi ndi ene o tumbulaho musuku kha mulambo wa Orange, fhedzi asi zwi vhudze muthu. Kha nyimelo dzoṱhe, Paterson o vha tshi dzulela uya mathomoni a mulambo wa Orange nga 1778 nga murahu ha musi ono ṱola fhethu ha kale he havha huna Copper kha mimaini ya Springbok, a vhona zwithu zwine zwa khou fulufhedzisa. Zwino ovha atshi vho ḓivha fhethu musi Gordon a tshi ya kha thungo lwa vhubvaḓuvha.
Lwendo luṱuku ubva Cape Town,vho vha na mashudu vha swika kha Hendrik Wikar, klerk wa Dutch East India Company, we avha oya Cape Town nga 1775 nga mulandu wa zwikoloda zwe aḓo balelwa u zwi badela zwa u gambler. Wikar o fhedza minwaha minzhi atshi khou sokou mona mona na mulambo wa Orange atshi khou tshimbila na vhanwe vhangana vhawe vho no bva henefho tsini, ha swika he aḓo nwala mvelelo dza vhupo honovho adzi rumela kha Dutch Governor, Van Plettenberg. Hedzi mvelelo dzo vha dzi na mushumo he vho governor vha humbela Wikar, we avha tshi khou humela Cape Town musi atshi ṱangana na Paterson na Gordon. Zwi sa tshuwisi, Wikar ofha havha vha tshimbila zwithu zwine zwa fusha nga ha lwendo lwavho lune lwa fusha.
Naho zwo ralo, lwendo lwo vha lu tshi nga ḓiya phanda. Muṱavha mutete wa Sandveld wo vha u tshi konḓa kha vhathu vhane vho tou ḓa, fhedzi Gordon na Paterson vho vha vha tshi tshimbila nga dza maḓini vha tshi khou shavha hoyu muṱavha une wa konḓa. Vha konḓelela vha isa phanḓa u swikea vha tshi swika tsini na mulambo wa Buffels River (hune zwino ha vhidziwa Kleinzee) uya MacDougalls Bay (hune zwino ha vhidziwa Port Nolloth) vha ya vha dzhena nga mulambo wa Holgat River Gorge, u swika vha tshi swika tshisimani tsha mulambo wa Orange nga dzi 17 Ṱhangule 1779. Lwendo luṱuku lune lwa swikwa 120km lo vha dzhiela maḓuvha a ṱahe.

U Riniwa ha Dzina Orange River

©Jacques Marais
Musi vha tshi swika, vha tshi bvisa zwithu zwoṱhe zwine zwa vha kha tshikepe tshavho tshiṱuku, uya nga ha Paterson, o bvisa (tshikepe) a vhea mivhala ya ma Dutch.
Colonel Gordon a humbela u thoma unwa zwine zwa vha na mutakalo, zwine zwa vha zwa vha zwa mukololo wa Orange; ubva hafho akona u rina mulambo hoyo dzina ḽa Orange a tshi khou hulisa mukololo.’ Hezwi zwa vhuvhili zwa u riniwa ha dzina zwo itwa nge Gordon a vha asina vhutanzi ha uri ndi mulambo muthihi we aḓo u vhona a Bethulie.
Vha swika he vha imisa tshikepe tshavho mulomoni wa mulambo wa, he vha ḓo ṱangana na Strandlopers,we Gordon aphaḓaladza. Maḓuvha a tevhelaho o fhedziwa hu tshi khou ṱoliwa mathomoni a mulambo wa Orange, une wa khonela tsini na hune havha ha zwino Richtersveld National Park.
Vha ṱoli vha mulambo wa Buffels River, vha tshi fhambana; Paterson aya Cape Town, Gordon a humela Orange vha tevhela mulambo kha tshipembe kha vhupo ha Prieska, atshi khou itela uri akone u fushea uri ndi wone na uḽa mulambo we aḓo thoma u uvhona nga 1777.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe