Phambano Vhukati ha ma Bushmen na Khoikhoi

U Ṱangana ha Mvelo

©Shem Compion
Naho ma Khoikhoi na ma Bushmen vha na vhushaka, zwoṱhe nga mbebo na nga nyambo, hu dovha ha vha na u tangana ha mvelo nga murahu ha musi vha tshi ṱangana lwa u tou thoma.
Havha vha Khoikhoi, kha tshipiḓa tshavho, vho vha vha tshi lisela madanga avho hune havha nnṱha vhukuma, zwa vha sia vha na vhuimo ha u pfuma na u dzhielwa nnṱha. Zwimela zwo vha zwi tshi dzhiwa sa zwithu zwine zwavha na muṋe, miṱa ine ya vha na zwifuwo zwinzhi ho vha hu tshi pfi ndi vhone vho pfumaho, ngeno vhane vha vha na zwifuwo zwiṱuku hu vhone vhane vha dzhiiwa sa vha shumeli vha vhane vha vha na madanga mahulwane.
Hezwi ho vha hu zwone zwa u ḓo bva kha zwa mishumo ya ḓuvha na ḓuvha ya tshigwada tsha ma Bushmen, vhe vha Khoikhoi vha vha vha tshi vha dzhiela fhasi.
Na dzina ḽa ‘Khoikhoi’ (zwine zwa amba ‘munna wa vhanna’) zwo thusa u vha ṱalusa kha vhane vha vha vha fhasi vha ma Bushmen, vhane vha ḓi vhidza ‘Sonqua’ or ‘San’ (zwine zwa mba uri munna asi na tshithu). Nga hezwi, vhunzhi ha vhathu vha ma Bushmen vho mbo ḓi litsha dzina ḽa San ngauri vha ri ndi u semana khavho.

Matshilo o Fhambananaho

Zwino vha Khoikhoi na ma Bushmen vha tshila matshilo o fhambanaho, zwi tshi bva kha ikonomi ya ṋamusi. Sa dzi nndwa dza u lwela maḓi, zwishumiswa na ha fulela zwifuwo. Na zwauri vha Khoikhoi ndi vhathu vahne vha ita zwa u zwima vhukuma zwino mbambe kha hezwi inga si bale.
Kha zwinwe zwipiḓa hezwi zwigwada zwivhili zwi ya kona u tshila zwoṱhe zwa shumisana lune zwi ya swika minwaha ya 1500 - u swikela hu tshi swika vha Europeans vha tsukisa maḓi. Huna hunwe he vhathu vha ma Bushmen vha dzhia mishumo yo no bva kha vha Khoikhoi, vha tshi khou ṱhogomela madanga avho, vha tshi vha isela mutoli na u ḓisa zwithu zwa u kona u ita mvula vha tshi khou itela u wana zwiḽiwa.
Kha ḽa Richtersveld, naho zworalo ma Bushmen vha vhonala vho ṱuwa musi hu tshi tou swika vha Khoikhoi (nga nnḓa ha miṱa miṱuku ya Strandloper vhe vha ḓo isa phanḓa na u dzula tsini na maḓini). Hezwi zwi nga vha zwo vha mvelelo dza mupfuluwo kana u dzhenelela ha Namaqua. Naho ho ralo ndi vhupo vhune hu ya kona u dzula vhathu vhanzhi.

Vha u Fuwa na vha Zwimi

Richard Elphick, muthu wa kale ane avha wa tshi zwino, nga hangei vho, una zwine amba zwone nga ha phambano vhukati ha vhafuwi na vha u zwima uri zwo vha zwi zwihulu nahone ndi zwone zwe zwa ḓo kwama na ikonomi. Kha Elphick, vha Khoikhoi na vha Bushmen ho vha hu vhathu vhathihi.
He vhathu vha khoikhoi vha thoma u xelelwa nga zwifuwo zwavho nga mulandu wa gomelelo, u tswa kana malwadze, zwa ita uri vha lwe na havha vhane vha ita zwa u zwima vha vha Bushmen.
Sa vhunga hezwi zwo vha zwi tshi dzhiwa sa u dzhenela ha vhutshilo, vha Khoikhoi vha edzisa u fhaṱa madanga avho hafhu nga u tswa. Hezwi zwa sika zwine zwa vha uri ndi u langa zwo lavhelesana na u zwima.
Uya nga vha ha ngudo dza vhathu, zwi sumbedza uri zwavhukuma ho vha huna zwigwadza zwivhili kha dzi Khoi-san, fhedzi zwa Elphick zwi kha ḓi vha na mushumo arali zwo shumiswa kha tshifhinga tsha dzi mmbi, he vha European vha vha vha tshi khou vulela mutsiko kha matshilele a mvelo a vhathu vhane vha bva Cape.

Vhutshilo ho Ḓoweleyaho

Vha zwa ngudo dza vhathu vho ḓo gwa zwe zwa ḓo vhaisa kha u ṱangana ha madanga a hayani na zwivhumbiwa zwa vumba. Hezwi zwi tshi khou itwa ngauri vha u lima vha fanela uvha na hune vha vhea hone zwithu zwavho,ngeno vha u zwima vha tshi tea u ḽa zwine zwa vha zwi tshi kha dzi khali.
Uvha hona ha dzi khali khulwane zwi sumbedza uri vha Khoikhoi avho ngo tou vha vha tshi dzulela u pfuluwa u fana na vha Bushmen. Hezwi zwi ya pfala ngauri zwifuwo zwavho vho vha tshi zwiita mafhungo a uri zwi ḓo wana zwiḽiwa, zwino vho vha vha sa tshimbili tshifhinga tshilapfu nahone vho vha vha vhathu vhanzhi vhukuma naho zwo ralo vha Khoikhoi vho vha vha tshi tshila vhutshilo ho ḓoweleyaho, vha tshi ṱuwa nga khalanwaha vha tshi khou ya u ṱoḓa pfulo.
Muṱa munwe na munwe, wo vha u tshi vha na muthu ane a langana, miraḓo ya miṱa ndi yone ine ya ḓo pfuluwa tshifhinga tshoṱhe, vha tshi khou ṱoḓa zwiḽiwa. Hezwi zwo isa kha u bvelela ha matjieshuise or |haru oms zwine zwa sumbedza u fhambana ha stockposts na milindi ya u sheledza zwine zwo vha zwo no ḓowelwa kha nwaha woṱhe.
Nga nḓowelo vhathu vha nnḓa vho vha vha tshi tendelwa u shumisa shango ḽavho vha tshi khou badela kha khosi. A ho ngo vhuya havha na tshifhinga tshe ha he tendelwa u vhuswa nga muthu. Ndi fhethu ha zwa kale, hune na ṋamusi hu kha ḓiitwa vhulimi Richtersveld World Heritage Site.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe