Nzulelo ya Tshisole

Maanda a Lushaka lwa ma Zulu

©Dr Peter Magubane

Nga tshifhinga tsha u vhusa tsha Shaka na vhane vha mutevhela, ho vha na u hula ha ha zwa tshisole na zwa vhukoni. Zwa vhusole zwo vha zwo dzudzaniwa nga ndila ine ya vhidziwa upfi ukubuthwa (u langea) zwine zwo ita na mishumo minzhi ya dzi ngoma.

Uya nga ha kuitele kwavho, vhathu vhane vha vha uri vha ya edena, hu vha hu zwigwada zwa vhanna vhane vha vha uri vha ya edana (ibuthi a muthihi, amabutho vha vhanzhi) Ukubuthwa zwi ya ambelwa na vhasidzana, fhedzi kanzhi vha vha vha tshi khou kaliwa nga minwaha u fhira nga u huliswa.

Vha amabutho vho vha vha tshitanganedziwa kha zwa tshisole (ikhanda amuthihi, amakhanda vha vhanzhi) u mona na muvhuso wothe zwine zwo vha zwi tshi langiwa nga mashaka a khosi a tsini kana munwe ane a vha uri o nangiwa ngae.

Vha barrack vho vha vha tshi fana nga kuambarele na nga nzulelo ya midi fhedzi kha fhethu hune ha vha uri ndi huhulwane. U tshi nga engedza kha mishumo ya tshisole, vha izinsizwa (vhathannga vhatuku) vho vha vha tshi di dzhenisa kha zwa u lugisa na u kona u thogomela zwa baracks na madzulo a musanda.

Mushumo wavho ho vha hu tshi vha hu u londa ma danga, dzi thunwa dza khosi na mapholisa a hayani. Zwinwe zwa ndeme nga hezwi ndi uri ho vha hu tshi vha huna vhanna vhane vha vha vha tshi khou pfumbudziwa tshifhinga tshothe, zwo vha zwi tshi leluwela khosi uri i kone u dzula ina mushumo lwa tshihadu.

Zwishumiswa zwa u lwa

Zwithavhane zwine zwa vha uri zwo itwa nga Shaka zwo vha zwo khethea nahone zwo ita mushumo muhulwane vhukuma kha u hula ha mmbi ya ma Zulu na maanda azwa polotiki. Zwithu zwa u thoma zwe Shaka aita ho vha hu u shandukisa zwithu zwine zwa shuma kha u lwa.

Zwi tshi khou bva kha tshifhinga tshe ado vha khosi ngatsho, ho vha huna mmbi ye ya vha i tshi khou mulwisa, vha tshithaselana nga mapfumo. Shaka adisa ndila dza u lwa no sedzana atshi khou shumisa mapfumo malapfu, ane apfa vhukuma. Afhungudza tshithivhela pfumo uri tshithu tshivhe tshi tshi khou kona u langea, avha pfumbudza uri vha kone u tshi shumisa kha u di tsireledza, hezwi zwi vha zwi tshi khou thusa mmbi ya ma Zulu kha u nga fhenya.

Adovha a gudisa vhanna vhawe uri musi vha tshi lwa vha vha vha tshi khoun edzisa thoho ya buffalo. Vhukati kana kha khana ho vha hu tshi vha hone hune vhanna vha tou fombe khaho, vha tshi khou sedza vhalwi vhane vha vha na tshenzhemo. Vho vha tshiima nga mitalo mivhili, uri masole ane avha uri a phanda a ḓovha a khou vhona maswina, vhane vha vha nga nnda, vhanwe vha vha vho dzumbama.

Hei ndila yo itwa hu tshi khou itelwa u fhura maswina, uri vha vhone uri vho vha vha tshi khou lwa na mmbi thukhu, na uri masole ane avha uri o dzumbama kana u sala murahu aya kona u thadula vhane vha vha uri vha phanda vha nga vha vho no neta nga ulwa. Sa vhunga vha tshi do vha vha saathu neta, vha ya kona u vhona na zwine zwa vha zwi tshi khou itea vha kule.

U swika nga khana ho vha hutshi vha huna mananga mavhili ane o vha atshi vha a u tingeledza swina. Musi vha tshi thasela, ho vha hu tshi vha ho ya ṋanga lithihi, ngeno linwe lo sala dakani mahatsi a vala zwa sala zwi sa vhonali.

Ndi zwone zwithu zwo itaho uri mmbi ya ma Zulu i ofhiwe vhukuma ivhe na maanda. Musi vhathu havha vhono kunda milandu yavho yothe kha khosi, zwine zwi ya swika kha minwaha ya 10, khosi inga kona u amba uri lugwada holu lu nga kona u mala. Dzinwe dza mvelelo dza u kona u langa minwaha ine munna a fanela u mala ngayo ndi u hula ha tshi tshavha na u vha hone ha zwishumiswa.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe