Mita ya maXhosa na Vhuhosi

© Dr Peter Magubane

Zwikhodo

Zwikhodo zwine zwa shumiswa nga muthu muhulwane wa mufumakadzi kana wa munna wa mu Xhosa u vha o zwi wana kha khotsi awe kana murado wa muta vhane vha vha na zwikhodo zwithihi. Naho zwo ralo zwikhodo hu vha hu mirado minzhi vhukuma asi zwithu zwa vhathu vhatuku. Mirado yo fhambanaho ya mirado ya vhathu vha zwikhodo zwithihi yo vha i tshi dzula kule na kule na hone vha vhatevheli vha zwithu zwine zwa vha uri zwo fhambana.

Vharangaphanda vhane vha vha na vhatevheli vhanzhi vho vha vha tshi dzhenelela kha zwithu zwothe zwine zwa vha zwi tshi khou kwama vhuhosi. Mirado ya zwikhodo zwithihi vho vha vha tshi vha vha mirado ya vha makhulukuku vhathihi, naho hezwi zwo vha zwi tshi konda uri zwi kone u sumbedziwa uri nga ndila de.

Mirado ya zwikhodo zwithihi yo vha isa tendelwi u malana nahone mufumakadzi na namusi a maliwa u vha atshi kha di shumisa zwikhodo zwa hawe. Hezwi zwikhodo zwi kha di vha hone na namusi zwi vha zwi tshi khou talula. Musi vhathu vha sa divhani vha tshi tangana vha thoma nga u amba zwikhodo zwa havho arali zwa nga fana vha ya kona u zwi divha hanefho uri ndi vhathu vha lushaka luthihi.

Vhuhosi ha vha Xhosa

Midi iwela fhasi ha u vhusiwa nga khosi, vha dzula henefho hune havha na khosi hone. Pfamoni ya musanda ndi hone hune havha uri huna zwithu zwinzhi zwine zwa vha zwi tshi khou itea vhane vha lavhelesa matshilo a duvha linwe na linwe na zwa tshi sole. Naho huna uri zwithu zwinzhi zwa musanda zwo vha zwi tshi lavhelelswa nga khoro ya musanda u fhira u vhona khosi yone ine fhedzi khosi ho vha hu yone amba dzi fhele.

Vho vha vha tshi tendela zwa u zwima, u kana, zwa dzi nndwa na zwa u fumba-zwothe zwithu zwine zwa tendela u shumiswa ha pfumo ho vha hu khosi ine ya zwitendela. Hezwi zwithu zwothe zwo vha zwi tshi tangana na u shuma dakani na mimuya ya mirunzi, na u kona u tanzwa nga kha mishumo ya tshithu (Ukuzila) ubva kha nama. Mafhi, halwa, fola na zwa udi dzhenisa kha zwa vhudzekani.

Hezwi zwithu zwothe ho vha hu tshi vha na zwithu zwine wa vha u tshi khou tendelwa u zwiita zwine zwa vha zwi tshi khou kwama na mishonga. Hezwi zwa u vhona na mishonga ho vha hu tshi vha hu mushumo wa khosi, vhane vho vha vha tshi kona na u nisa mvula arali huna gomelelo, vha lugisela nndwa na musi isaathu swika, vha lavhelesa na masimu nga murahu ha musi hu saathu tavhiwa, vha kona u fembedza vhaloi na u pandela malwadze na zwithu zwivhi zwine zwa vha zwi tshi khou da kha vhathu.

Vhatevheli vha khosi ho vha hu hone tshikoni tsha vhanna vhe vha do shuma kha u kona zwa u lwa, vha tshi imelela vhuhosi kha dzi nndwa na vha dzula tsini kana vha nnda. Mmpfu dzine dza vha dzo da nga kha zwa vhuloi kana u tou pondiwa dzo vha dzi tshi kona u badela kha khosi nga kholomo. Lukanda lune lwa wanala lwa didingwe na zwithu zwa tsimbi zwo vha zwi tshi ya musanda, lukanda lwa didingwe lwo vha lu tshi tendelwa u ambariwa nga khosi fhedzi (umnweba) na zwithu zwa tsimbi (umcxhaka).

Nga 1831 Grahamstown vho vha vha tshi vha vha tshi khou bvisa zwithu zwine zwa lingana £50,000 ya zwishumiswa nga khalanwaha, zwo itwa nga £3,000 ya zwithu zwa tsimbi zwo wanala kha vhathu vha vha Xhosa. Fhedzi vhone vhane murahu avho ngo tou wana tshelede fhedzi vho wana na (dzi nguvho, malungu na zwithu zwa tsimbi) naa dzi donngi na zwigidi.

Vhatevheli vha khosi vhovha vha tshi bvisa dzi kholomo vha tshi khou bvisela mamalo a mufumakadzi muhulwane wa khosi. Vha ya vha tshi di dzhenisa kha zwa vhusole nga khalanwaha musanda, nga dokotela la dzi nndwa (itola) zwo vha zwi tshi itwa nga tshifhinga tshithihi. Mishumo ya mitshelo ya u thoma (ulibo) na zwo vho vha zwi tshiitwa nga tshenetstho tshifhinga. Hune zwimela zwo vha zwi tshi thoma zwa toliwa nga khosi zwi saathu kaniwa tsimuni.

Zwa u di Tumanisa na zwa Polotiki nga Khosi ya ma Xhosa

©Dr Peter Magubane

Naho khosi dzi tshi wela kha nndu ya musanda ya amaTshawe, hezwi zwo vha zwi sa ambi uri kha zwithu zwa polotiki ndi vhone ntende nga tshifhinga tshothe. Tshiimo tsha zwa polotiki tshi nga shanduka zwi tshi bva kha zwithu zwinzhi.

Sa tsumbo nga tshifhinga tsha vhulwadze ha mafhafhu na zwifhinga zwe kholomo dza vha dzi tshi khou vhulaiwa zwo tevhelaho nga 1856-7, manwe mahosi a ma Xhosa vho do ima na khosi ya Sarhili, ye ya vha yo ditika nga tshiporofita tsha millennial tsha Mhlakaza na Nongqawuse, vha tshi khou toda u tshinyadza zwifuwo zwothe na zwilinwa.

Vhatevheli vhe vha vha vha fhasi ha khosi ine ya vha uri ndi thukhu vho ya vha di padekanya na khosi ine ya vha uri ina maanda. Zwine zwa fana, na vhathu vhane zwa polotiki zwa sa vhe zwinzhi na thikhedzo ya tshisole, vha nga tanganisa khosi na murathu nwana wa khotsi kana vha tou bva tshothe, vha wana madzulo maswa na khosi nntswa. Uya nga ha sialala ya tshi Xhosa, Tshawe o wana vhuhosi ubva kha mukomana wawe nwana wa khotsi awe Mkosiyamntu, ndi kale atshi khou di vhusa kha nndu ya ma Xhosa.

Nga murahu nga tshifhinga tsha centuary ya vhu 18, tshanda tsha khosi vho Phalo Rharhabe nwana wa hone, aya u fhira mulambo wa Kei na vhatevheli vhawe nga murahu ha musi atshi lwa na mukomana wawe, we avha a ene ane atea u dzula tshiduloni. Rharhabe aya atumbula vhuhosi hawe zwikwarani zwa Amabelem na ma Xhosa a Ciskeian, vha swika hune vha divhea sa ama Rharhabe, dzina line la kha di vha na maanda na namusi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe