U Langa Shango ḽa Richtersveld

Musi u tshi khou Humela Murahu

©Nigel J Dennis

U swika kule hangei nṱha Richtersveld, vha Kuboes hafha fhethu o vha ho dzuliwa nga mufunzi ane asa dine Reverend Hein,wa kereke ya Rhenish. Mbalo yo vha yo itwa nga vha lushaka lwa Nama Khoikhoi, na vhanwe vha ma Bushmen na miṱa miṱuku ya vha Baster (vhane nga ḽa kale vho vha vha tshi vhidzwa upfi Bastaards). Madzulo o vha tshi langiwa nga vha Groot Raad (vha langi vhahulwane), vhe vha tou tiwa nga tshitshavha tsha vha tshi tshilangiwa nga mufunzi muhulwane.

Richtersveld ho vha huna miḓi ya 45, hune vhathu vha vha 380, vhane vhunzhi havho vho vha vha vha zwi Hottentots, huna Paul Links, nwana wa munna wa vhane vho Captain Paul Links, hu ene muhulwane; zwifuwo zwavho ho vha huna dongi dza 50, 560 wa kholomo dzine dza vha na maṋanga, na nngu na mbudzi dza 3,200.Vhunzhi ha hezwi zwi ya ḓi tambulela ndi ya u ofha uri vha nga vha vha tshi kha tshiimo tsha u humela murahu.’

The Groot Raad

Groot Raad hafha huya sedziwa zwoṱhe zwine zwa vha zwi tshi khou itea kha tshitshavha, hokatelwa zwa u ṱhogomela, dzinnndwa vhukati ha vhadzulapo, na ufha madzulo, na pfanelo dza pfulo. Naho zwo ralo hezwi zwithu azwo ngo vha hone hu sina u sasaladza, zwine zwo ambiwa nnṱha zwa Mission Stations na Communal Reserves Act u fhambanya civic na zwa vhurereli, hu tshi khou bviswa zwa dzi kereke ha pangiwa mutsivhudzi kana bodo ya vhalanguli (zwo itwa nga vhatshena vha nga nnḓa).
Mikaṋo ya hei mishumo (zwavhukumana dzikereke nnzhi kha ḽa Afrika Tshipembe) yo vha isa Ṋaluswi zwavhuḓi. Nga vho 1890s, naho zwo ralo vhathu vha Richtersveld vha ṱoḓa u bviselwa khagala ngauri shango ḽavho ḽo vha li tshi dzula hu tshi khou ḓa vhathu vhane vha khou bva nnḓa.
Vha tou topola fhethu hune havha hectara dza 700 000 morgen (600 000 hectares) sa fhethu ha vho ha pfulo nga mvelo vha ṱoḓa uri vha fhiwe thikhithi ya u dzula ine yavha i tshi khou vha fha pfanelo dzavho. Fhedzi vho Mr S. Melvill, muthusi wa vhuvhili kha zwa u sedza mavu avha ana minwe mihumbulo.
Kha zwe a amba phalamendeni zwine zwa vha zwi tshi khou yelana na zwa mbilo dza mavu kana zwa u dzula fhethu nga vhathu vha honovho vhupo na hunwe fhethu kha ḽa Namaqualand’.
Mevill ori ndi u fhungudza shango vha wane 450 000 morgen (385 600 hectares) nga u litsha fhethu hune havha ho nonaho tsini na mulambo wa Orange na tsini na maḓi, hune hanga shuma sa u lima na u rea khofhe. Nga hezwi zwithu, ho vha hu sina zwo itwaho nga u themendela hunwe na thikhithi ya u dzula ayo ngo waniwa hu tshi pfi vhathu vha ya kona u ḓi ṱhogomela.
Nga nnḓa ha nḓila ya mulayo, mabulasi maṱanu tsini na mulambo o mbo ḓi fhiwa vhatshena nga 1904. Nga 1919, rabulasi ano pfi Cloete o vhuya a lingedza u ṱoḓa Richtersveld yoṱhe uri ivhe yawe zwe zwa dḓo tou vha u levha kha mufunzi Rev.
Hein we aḓo ri ‘Richtersveld hu wela kha tshitshavha a huna muthu ane anga ri ndi hawe’. Zwino musi hu tshi ḓa zwa Diamond nga 1920, shango ḽone ḽa u mona na tshisima tsha mulambo wa Orange la mbo fhiwa vhanwe naho ho vha hu tshipiḓa tsha Richtersveld.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe