Xirhapa xa Richtersveld

Bio-Diversity yo Hlamarisa

©Jacques Marais
Biodiversity yale Richtersveld nale Namaqualand hileyi yi hlamarisaka. Kambe leyi indzhawu leyi mpfumalaka mpfula laha mpfula yinaka hi lembe leyi ringanaka kwalomu ka 150 mm, leswi endlaka leswaku ndzhawu leyi yiva mananga. Aku hisi ngopfu, laha mahiselo ya ximumu yatlakukaka kuya fika kwalomuya kava 50 degrees. Se, swiendlekisa kuyini leswaku ndzhawu yotani yiva leyi fuweke hi ndzhaka ya swimilani? Kambe kuna maxelo yohambana hambana lawa yanga endla leswaku ndzhawu leyi yiva ntanga wa Eden lowu yinga wona namuntlha. Xosungula xa nkoka ku xitekela nhlokweni iku titimela ka Benguela Current, lowu khulukelaka en’walungwini kuya e vupela dyambu bya coast eka tiko leriya.
Benguela yisunkela eka ndzhawu ya Antarctic, laha mati lawa yakufumelaka ya Atlantic yahlanganaka na lawa yotitimela bya ayisi ya Southern Ocean. Nhlangano lowu wu endla leswaku mati yokufumela ya titimela naku dzika, swiendla ku voyama ‘upwelling’ ka mati yotitimela, mati lawa yo fuwa hi swakudya kusuka e hansi ka southern oceans. Mimoya ya matimba kusuka e South Atlantic anticyclone system hiswona swi endlaka leswaku mati yotitimela yaya eka Cape of Good Hope hile tlhelo ra west coast. Ya hetelela yaya nghena e Angola, loko ya hlangana na lawa ya kufumela swiendla leswaku kuva na ndzingano.

Benguela Current

Benguela Current yina ntikelo wukulu swinene eka mbango wa tiko nkulut. Mati lawa yanga tala swakudya ya seketela nhlayo leyikulu swinene yatihlampfi ta pelagic fish, leti tona ti seketelaka ti seals, water birds na swin’wana leswi hanyaka e matini. Tshaku leri ra mati yotitimela, leringa kwalomu ka 5 degrees hiku titimela kutlula mati yale handle nyana lawa yanga eka ndzhawu leyi ringanaka, swihunguta na nhlayo ya mati lawa ya hahaka. Eku heteleleni, mpfula leyi sukaka e west coast yile hansi swinene naswona current yikota kutsakamisa ndzhawu leyi.
Kambe Benguela Current yina leswi yingariki kahle hiswona kunga kutshamisekisa ndzhawu. Mimoya yohola leyi hungaka e lwandle yihunguta maxelo yale malwandle, leswi endlaka leswaku ximumu xinga hisi ngopfu na xixika xinga titimeli ngopfu. Hambi swiritano, hikokwalaho ka tintshava, moya wale lwandle awu koti kunghenelela kuya endzeni naswona mahiselo ya ximumu e Richtersveld yakota kuya fika ehenhla ka 40 degrees. Benguela current yitlhela yiva yona leyi tisaka gamboko ro tiyela swinene lerivaka kona ekusuhi na malwandle.
Gamboko leri ra matimba, leritivekaka tani hi malmokkies kumbe !hurries kuya hi vanhu vandzhawu leyi, laha ri endliwaka hi moya lowu tsakamaka lowu hungaka kuya evupela dyambu kutani wu horisiwa hi mati lawa yotitimela kusuka etshakwini. Matimba ya moya lowu wokufumela wa tiya ku endla nkungwa lowu vonakaka emalwandle, wufunengeta swimilani switisa kutsakama lokunga ringanela. Swihumelela ngopfu eka tinhweti ta xixikana, loko rivilo ra moya riri e hansi, nkungwa lowu kumbe malmokkies wuvonaka ngopfu naswona wu hoxa xandla eka kunona ka misava ya ndzhawu liya.

Malmokkies

©Roger DelaHarpe
Ku tshembeka ka malmokkies kuseketeriwa hi manelo ya mpfula yo hlamarisa lawa ya tshamaka yari kona. Kunga fani nale katindzhawu tin’wana ta mananga, Namaqualand ayi hluphekangi ngopfu minkarhi yoleha ya dyandza. Se, loko mpfula yiri yintsongo, swipfuneta swimilani leswaku swikota kuya emahlweni na vutomi. Xivangelo xa manelo lawa ya mpfula axi twisiseki nasweswi. Xohetelela xa nkoka eka maxelo lawa ya hanyisaka ecosystem yale Namaqualand i mimoya ya Berg Winds leyi hungaka kusuka endzeni ka tiko ra Afrika Dzonga xixika xin’wana na xin’wana.
Maendlelo lawa ya endliwa hi ntshikelelo wa matimba wa moya woo ma lowu chikaka hile henhla. Moya lowu kutani wukokeka kuya eka ntshikelelo wale hansi kuya e lwandle leswi hlohletelaka leswaku wu hunga kuya ehenhla swinene ka ntshava. Loko wurikarhi wu chika entshaveni moya wakufumetiwa kutani wuva na magandlati. Mbuyelo wuva wuri lowu wohisa, no oma lowu hungaka kutsemakanya e malwandle. E Namaqualand nale Richtersveld, mimoya leyi ya Berg Winds yitisa maxelo yokufumela hi xixika naswona swipfumelela swimilani na swiharhi kuva swikula naku andzisana.

Translated by Ike Ngobeni