Xihangu e Afrika Dzonga

© Richard Wheeler
Kufana na mpfula, xihangu i ndlela yinwana ya mpfula naswona xinga hoxa xandlaeka vukona bya mati eka tindzhawu ta mapurasi, kambe xinga onha swinene eka swimilani leswi byariweke eka tindzhawu ta xona e Afrika Dzonga.

Xana Iyini Xihangu?

Xihangu i swiribyani kumbe swiphemu swa ti ayisis kusukela eka 3 mm kuya eka kutlula 50 mm hi vukulu. Hikokwalaho ka leswi kuvumbeka ka xihangu swilava mapapa lawa yanga tiyela, xihangu xi fambelanisiwa na ku hatima/ku dzindza ka tilo. Kuna ka xihangu switala ku teka kwalomu ka 15 wa timinete naswona xitala kuvakona exikarhi ka siku kumbe loko riya ekupeleni dyambu.
Afrika Dzonga ayi fikeriwi hi xihangu lexi onhaka kutlula mpimo, hikuva tiko ri tshame eka ti latitudes tale xikarhi- laha kunga hola exikarhi ka 30 na 60 degrees en’walungwini nale dzongeni wa equator.

Xihangu Xivumbiwa Njhani?

Xihangu xilava moya wa matimba lowu yaka ehenhla, ayisi leyi ringaneleke xikan’we na mati lawa ya titimelaka kuva xivumbeka. Kuva ku tumbuluka swiribyani leswintsongo swa kwalomu ka 35-55 km/h swa laveka. Aribye lawa yakulu, lawa ya ya ringanaka nati golf balls, 40 mm hi xirhendzevutani, yi lava moya wamatimba lowu yaka ehehnhla wa kwalomu ka 90 km/h ku vumbeka.
Mribye ya xihangu ya sungula ku vumbeka kusukela eka swiribyani leswintsongo swa mathonsi ya mpfula kumbe ti ayisis to vevuka letitivekaka tani hi graupel – swipetlu leswinga tiyela swotala. Leswaku mathonsi ya mati yata tiyela kumbe graupel kuva yatiya ya kula ya lava ku hlengeleta ti ayisis to engetelela, ntirho lowu vuriwaka accretion. Ku endla leswi, swibolwani leswi swifanele kuva switshama nkarhi nyana emapapeni lawa yanga fuwa hi mati lawa ya titimelaka swinene laha yanga ehansi ka 0°C.
Xihangu xiwa hikokwalaho ka ku tlakuka ka vukulu bya maribye lawa ya tsandzekaka kuva ya hluriwa hi sidzedze xa moya wa matimba lowu yaka ehenhla, kumbe yanga tikuma yarikarhi ya fambisiwa hi moya wa matimba lowu yaka ehansi emisaveni. Maribye ya xihangu yaw a hi rivilo ra kutlula 160 km/h. Maribye yotala ya n’oka loko yangase fika ehansi kumbe ya hlangana na tilo leri dumaka.

Tindzhawu ta Xihangu e Afrika Dzonga

©RE Schultze
N’wamapurasi anga fanelangi a tsakisiwa hiku rima eka ndzhawu leyingana nhlayo yale hansi ya xihangu lexihumelelaka tani hileswi xiave xa xihangu xin’we xinga onha swinene eka swibyariwa. Xikombiso, vahumelerisi va madiriva endzhawini ya Waterberg e Limpopo Province lava kumaka xihangu kan’we kuya eka nharhu hi lembe, vavekela ti net to durha taku sivela xihangu eka misinya ya vona ya madiriva. Xihangu xile henhla swinene endzeni ka KwaZulu-Natal, n’walungu nale vupela dyambu byale Eastern Cape, exikarhi ka Free State xikan’we nale ka tindzhawu ta Highveld ta Gauteng, vuhuma dyambu bya Free State nale Mpumalanga kutlula eka tindzhawu tin’wana ta Afrika Dzonga.

Tindzhawu ta Xihangu e Afrika Dzonga

Kuna tindzhawu leti xihangu xiku rhandzaka ngopfu ‘hotspots’ kumbe ‘hail belts’ e Afrika Dzonga. Tindzhawu leti tina nhlayo yale henhla swinene ta xihangu kutlula tindzhawu letinga ekusuhi na tona.
Ndzhawu ya Misgund e Langkloof Valley, yin’wana ya tindzhawu letikulu swinene ta Afrika Dzonga leti humelerisaka mihandzu, ehansi ka ncheleto, hitin’wana leti rhandziwaka hi xihangu, leti lahlekeriwaka swinene.
Ndzhawu yin’wana leyi rhandziwaka hi xihangu hile ka ndzhawu leyinga e dzongeni wa tintshava ta Winterberg e Eastern Cape kusuka en’walungwini wa Somerset East kuya e n’walungwini wa Fort Beaufort. Van’wamapurasi va mihandzu e Kat River Valley kusuhi na Fort Beaufort va lahlekeriwile swinene hiko kwalaho ka xihangu lexi xotala.
Exifundzeni xa Eastern Cape, xihangu xa December na January xihlasela hi maribye lawa yakulu swinene kutlula tandza ra huku.
Swina nkoka ku tiva nguva ya xihangu eka ndzhawu yokarhi, hikuva xiyimo xa swibyariwa lexi biwaka hi xihangu xitisa kuhambana eka kuvaviseka loku endliwaka. Xo biha, vuxokoxoko mayelana na minkarhi ya xihangu, tindzhawu leti xirhandzaka tona na vukulu bya maribye abyi kumeki eka matsalwa ya meteorology.

Translated by Ike Ngobeni